Язык – это душа и мудрость народа

16-06-2020, 18:33 | Общество

Сегодня, когда калмыцкий, родной для многих из нас, язык в «красной зоне», как никогда важно обсуждать все, что касается его судьбы. И важно, что мнения есть, их много, они разные, иногда диаметрально противоположные, конструктивные, а порой и деструктивные. Но только путем обсуждения, путем проб и ошибок можно найти тот самый верный путь для придания актуальности языку.
Язык, как и все живое, нуждается в любви и заботе, но, самое главное, он должен быть востребованным обществом. Будет ли завтра существовать наш язык, будет ли молодое поколение на нем говорить? Это наша забота сегодня, нам надо всем вместе выработать стратегию спасения, поддержки и развития родного языка. Одно из важнейших составляющих калмыцкого языка, выдающееся наследие наших предков — это то, что наш язык имеет без малого тысячелетнюю письменность. У нас есть огромный слой древнемонгольской и ойратской литературы, есть большое количество произведений современной калмыцкой литературы и поэзии, ну и, конечно, героический эпос «Джангар».
В эти дни в калмыцком сегменте сети «Фейсбук» развернулись жаркие споры относительно калмыцкого героического эпоса «Джангар», отношении к нему молодежи, будущего эпоса, и, конечно же, калмыцкого языка. Газета «Хальмг ўнн» всегда выступала информационной площадкой для всех, кому не безразлична судьба языка. Наша площадка сама по себе может стать стартом для поиска думающих и пишущих людей. Любые мнения будут не только опубликованы, но и станут темой полезной полемики. Сегодня своим мнением делится руководитель Центра развития калмыцкого языка Геннадий Корнеев.

Евгений БЕМБЕЕВ

ХАЛЬМГУДТАН...
Эркн мини нутгихн, Улан залата хальмгуд!

Урдк номтнрин тоолсар эн җил мана баатрльг дуулвр «Җаңһр»-ин 580 җилин өөн болжана. Һундл төрхд, титмә вирусын гем-өвчн эн өөниг өргнәр темдглх арһ маднд өглго бәәнә. Зуг иим күчр цагт «Җаңһр»-ан умшад, санад, олнд санулсн тана эн йовдл ик сән юмн гиҗ нанд үзгднә. «Җаңһр» гидгнь — хара юмн биш, инәдн-наадна төлә һарһсн дуулвр биш. Эннь өөрд-хальмгудын сәкүсдлә холва тогтаҗ, теднә ивәл-аврлд орх арһ-зарчм болҗахнь лавта. Тиим учрас мини санан-бодл иим:
1) «Җаңһр»-ан орс келәр умшхм биш, нәрн учр-утхинь мана келнәс талдан келәр медҗ болшго. Орс келн орчулсн дуулвр күүнә уха буру хаалһар йовулна. Хәлән бәәхнь, цүүглдә һарһҗасн хальмгудын ик зунь С.И.Липкинә орчулсиг захаснь умшчкад, ик эрдмтә әмтнә бәәдлтәһәр олна нүднә өмн һацад, керлдәд сууна. Һазадын әмтнд инәдн болҗ орс келәр цүүглдәд бәәснтн ичр биший? Тиим әмтн «Җаңһр»-ан эврә келәрн умшчкад, цуг нәрн утхинь медәд авч, эврә келәрн темцлдтн гиҗ ик гидгәр сурҗанав!
2) Йосндан «Җаңһр»-иг медхин төлә нег сар биш, нег җил чигн биш, неглхн дегтрәс умшх биш, насан чиләҗ шинҗләд суух кергтә. Бас келхд, мана меддг «Җаңһр»-ин дегтрт олн хуучн үгмүдиг шин, утхарн эс таарсн үгмүдәр сольҗ барлсар, улан һадрта «Җаңһр» нег бичкн дутута бәәнә. Тиим учрар, 1990-ч җилин номин шинҗллһнә һарциг умшад медхнь деер. Тернь олна меддг «Җаңһр»-ас үлү тодрха болад үлү нәрн.
3) «Аҗглад хәләхлә, аҗрһ кеелтә болдг» гидг хальмг үлгүр бәәнә. «Җаңһр»-ин баатрмудын йовдл шинҗләд, мууһинь малтад, тедниг һолад, му келәд йовхнь ик буру, килнцтә үүл. Керүл-темцл түүнд орхнь, цуг хальмгуд күч-чидлән ниилүләд, ниит-олна мөңгнә саң кеҗ, неҗәд арслңган түүнд тәвҗ, йосндан «Җаңһр»-иг шинҗлҗәсн хальмг номтнртан дөң болхнь деер! «Далад дусал немр» гидгәр тер туслмҗ мана номтнрт үлү нәрнәр шинҗлх урмд өгх!
4) Хальмг Таңһчин 17 түмн күн-әмтнәс «Җаңһр»-ар соньмсдг күүнә тонь мини меддгәр хөрнәс әрә давна. Келн-сойларн соньмсдгнь — миңһнәс үлү болх уга. Хальмгуд минь, иигәд бийән медлго бас арвн-хөрн җил бәәхлә, мадн нег кесг махн-өдмгин төлә эврә әмән чигн күүнд өгх әмтн болхм! Эн кевәр бәәхлә, цааранднь тархас нань юмн үзгдхш! Кедү күртл иигәд ухан-сүрәһән гееһәд йовхм? Бийән му келәд, әмтнәс чигн му келүләд…
5) «Хальмг кел делгрүх төв»-ин ахлачин хүв-заяһар ода би иим кедүкн ухан-бодлан цуг таднд медүлий:
а) «Җаңһр»-ин тускар келхәр бәәх әмтиг нег «төгрг ширәд» хураҗ келүлий! Түүнд номтнриг, гелңгүдиг залад, «Җаңһр»-ар соньмсдг әмтиг чигн дуудад келүлий. Хурад күүндх седкл бәәхлә, маднд эмәлго бичтн, бидн карантина адгар та цугтаг хураҗ авый!
б) Тенд ахлачнрас эрх-сурх биш, эгл хар әмтәрн күүндәд, «Җаңһр»-ар соньмсдг баһчудыг демҗх, «Җаңһр»-иг шинҗлҗәх номтнриг чигн демҗх саң бүтәҗ авый! Түүнд төрскндән хару күн болһн тәвн арслңган тәвхлә, керлдәнәс деер юмн болх! «Күн дөңгәр, шовун далвагар»...
в) Хальмгуд, мадн чирәһәрн хальмгуд болдг биш, келн-сойларн хальмг болад бәәнәвидн. Ода келн-сойлан алдад-гееһәд, улан чирәтә «махлата мал» болшгоһар, бийән муудхҗ келшгоһар, эврә келән яһад болвчн сурад авый! Маңһдур төрскн келән сурх седкл бәәв чигн, сурһх күн уга болвза!
г) Маднд эн һазрас талдан һазр уга! Му-сән болвчн, нег-негнәннь дуту хәләҗ му келдгән уурад, эн мана өвкнриннь хар цусар услата һазртан туста болад, эврә келн-сойлан сурад, бурхна номан сәәнәр медәд, өргҗүләд, делгрүләд йовх кергтә, эс тиигхлә төрскн келән, сойлан, нутган алдх гиҗәнәвидн! Тарад йовсн хальмгудыг ю чигн хәрү хурах арһ уга болх. Сантн, хальмгуд, болзг мань ахрдҗ бәәнә!

Геннадий КОРНЕЕВ (Баатрин Бат-Мөңкә),
Хальмг кел делгрүллһнә Төвин ахлач

Видео