¥öêëä¢ð Õàëüìã Òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ òàœº÷èí ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñò îäàä, òåíä óãëš ò³âãäñí øèí ìåäèöèíñê îáîðóäîâàíü õ³ë³â. Õàëüìã Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòð Þðèé Êèêåíîâ ÿìàðàí ïðîãðàììàð, êåí³ ä´œã³ð îáîðóäîâàíü õóëäš àâãäñíà òóñêàð êåëš ´ãâ.
Õàìãèí ò¢ð¢íä Àëåêñåé Îðëîâ "Ýëñò áàëºñíà ïîëèêëèíèê" ãèäã áþäæåòí ó÷ðåæäåíüä îäâ. Ïîëèêëèíèêèí àõ ýì÷ Ãèëÿø Ãàëçàíîâà ðåãèñòðàòóðèí ¢¢ëäâðë³ òàíüëäóëš, ãåìò³-øàëòãòà óëñèí ò´ë³ ýíä øèøëœ òààë òîãòàãäñèã ¢ç¢ëâ. Êåëõä, ïîëèêëèíèêä îðš èðõë³ îëí ç¢ñí ´œãò³ òàñì çóðàòà á³³í³, òåð¢ã³ð êåðãò³ îðìä ê¢ð÷ áîëšàíà. ¡ëã¢ðíü, ðåãèñòðàòóð ê¢ðòë íîºàí òàñì çóðàòà, òåíä èèì ´œãò³ õóâöòà ê´äë³÷íð òàíèã òîñš, öóã êåðãò³ ö³³ëºâð ´ã÷ ä´œ áîëõ. Ýíä ³ìòí àìðàä, ÷ååð¢ä³í ê¢ë³õèí ò´ë³ áàñ òààë òîãòàãäâ, ýíä á³³õ òåëåâèçîðàð ÷èê àâã-á³ðöèí òóñê ñîœñõâðìóä õ³ë³š áîëšàíà ãèš àõ ýì÷ ö³³ëºâ.
Äàðóíü ÊÒÊ-Ð êîìïàíÿ ä´œ-òóñàð õóëäš àâãäñí êîìïüþòåðí òîìîãðàôèã À.Îðëîâ õ³ë³º³ä, äèàãíîñòè÷åñê ³œãèí ê´äë³÷íðë³ ê¢¢íäâ. Õîéðäã÷ äàâõðò êåãäš³õ ÿñâðèí ê´äëìøèã Àëåêñåé Ìàðàòîâè÷ á¢ðòê³ä, ýíä ´´ðõí èðã÷ä³í ñåêãäõ í¢äí³ ìèêðîõèðóðãèéèí ³œãä ê´äëõ ñïåöèàëèñòíðëà áàñ ꢢíäâ. Ã.Ãàëçàíîâàí êåëñ³ð, óðäíü ýíä ïîëèêëèíèêèí àäìèíèñòðàö á³³ñìí, îäà áîëõëà ýíä êàïèòàëüí ÿñâð ê庳ä, 2019 šèëèí ò¢ð¢í ´ð³ëä í¢äí³ ãåì ýäã³äã ³œã ñåêõ çóðà á³³í³. Ñòàâðîïîëüñê ìèêðîõèðóðãèéèí êëèíèêä ê´äëš³ñí ä´ðâí ýì÷ íààðàí èðâ, ýäí ÿíâàðü ñàðàñ àâí ãåìò³ óëñèí øèíšëëò ýêëõìí. Ýí ³œãèí ò´ë³ êåðãò³ ìåäèöèíñê îáîðóäîâàíü õóëäš àâëºíä 30 ñàé àðñëœ éèëºãäõìí. ßñâðèí ê´äëìø õ³ë³º³ä, ýì÷íðë³ ê¢¢íäñí³ õ´´í òàœº÷èí áþäæåò³ñ íåìð 10,5 ñàé àðñëœ éèëºõâèäí ãèš À.Îðëîâ êåëâ.
Áàëºñíà ïîëèêëèíèê³ñ òàœº÷èí òîëºà÷ áè÷êä¢äèí ìåäèöèíñê öóòõëœä (ÐÄÌÖ) îäâ, òåíä áàñ øèí ìåäèöèíñê îáîðóäîâàíü õ³ë³â. Áè÷êä¢äèí ýð¢ë-ìåíä øèíšëëºíä êåðãò³ îáîðóäîâàíü õóëäš àâëºíä 37 ñàé àðñëœ îëçëãäâ, ýííü ñ³í ºàðà, óðäíü ó÷ðåæäåíüä óãà á³³ñí îáîðóäîâàíü áîëíà. Òèèã³ä, Àëåêñåé Ìàðàòîâè÷ä îôòàëüìîëîãè÷åñê àïïàðàò ¢ç¢ëãäâ. Áààõí ýì÷ Î÷èð Ìàöàêîâ øèí àïïàðàò ¢ç¢ë³ä, õîéð ´äð õîîðàí ò´ðš ºàðñí íèëõèí ýð¢ë-ìåíä øèíšëñí³ õ´´í äàðóíü ýìíëº ýêë³ä, í¢äí³ ãåìèíü ýäã³ñí³ òóñêàð êåëâ. "Óðäíü ìàíà áè÷êä¢äò òàëäàí áàëºñäò îäõ êåðãò³ á³³ñìí, îäà áîëõëà ò´ðñí íèëõèí ýð¢ë-ìåíäèí á³³äë øèíšë³ä, äàðóíü ýìíëº êåš ÷àäšàíàâèäí. Ýí íèëõä èèì øèíšëëò ýñ êåñí áîëõëà ýí ãåìò³-øàëòãòà áîëš ¢ëäõ áèë³",- ãèš ýì÷ êåëâ. ÐÄÌÖ-í àõ ýì÷ Ðóñëàí Êàþêîâèí êåëñ³ð, Î.Ìàöàêîâ Êàçàíü áàëºñíä îðäèíàòóð ò´ãñ³º³ä, íààðàí èðš ê´äëš³í³. Ýí ìåñëëº êåäã ýì÷ áîëíà, îäà äååð³í ýí àðâí øàõó ìåñëëº êåâ. Áààõí áîëâ ÷èãí ýí ´´ä³í ìåðãšëòò³ ñïåöèàëèñò áîëš õàìäàí ê´äëš³õ ¢¢ðì¢ä äóíä ê¢íäëëº îëâ. Õ´ð øàõó šèëä³í áè÷êä¢äèí áîëüíèöä òèèì ñïåöèàëèñò óãà áèë³.
Äèàãíîñòè÷åñê ³œãèí çàâåäóþù Èãîðü Êàòàëàåâ ê¢íäò³ ãèè÷íðò øèí îáîðóäîâàíü ¢ç¢ëñí³ õ´´í áè÷êä¢äèí ìåäèöèíñê Öóòõëœä áààõí ñïåöèàëèñòíð ê´äëš³õíü áàéðòà éîâäë áîëšàõèã Àëåêñåé Ìàðàòîâè÷ òåìäãëâ. Ýí ³œãä ò¢ð¢í áîëš óãëš ò³âãäñí ýíäîñêîïè÷åñê áîëí ÓÇÈ àïïàðàòìóä îëçëãäšàíà, òåð¢ã³ð áè÷êí ïàöèåíòíðèí øèíšëëò êåš ýì÷íð îëí ç¢ñí ãåì ýðò³ð áîëí öàãëàíü èëäêš àâ÷àíà. "Ìàäíä ÌÐÒ êåðãò³ áîëšàíà, òåð¢ã óãëš ò³âõèí ò´ë³ øèøëœ îðì á³³í³. Ýí ò´ð õàºëõä ä´œ áîëòí",- ãèš ýì÷ Àëåêñåé Ìàðàòîâè÷èã ñóðâ. Òàœº÷èí Òîëºà÷ ýí ò´ðèã ýðê áèø õàºëõâèäí, êåëí-óëñèí ò´ñâ³ð ìàíà òàœº÷ä ì´œãí éèëºãäõ, íåã ¢ë¢ áè÷êä¢äèí ýð¢ë-ìåíä áàòðóëëºíà ò´ðò èê îíüã ´ããäõ ãèâ.
¥´ðäš éîâõ Øèí šèëèí ´ìí ýìíëº àâ÷àõ áè÷êä¢äò áàé𠢢䳚 Àëåêñåé Îðëîâ øèêð-áàëòà áåëãë³ä, ꢢêä-ê´â¢äò áàò ýð¢ë-ìåíä äóðäâ. Ýí ´äð õîéð çó øàõó ꢢêí-ê´â¢íä òàœº÷èí Òîëºà÷èí íåðí äååð³ñ áåëã¢ä á³ð¢ëš ´ããäâ. Ýëñò áàëºñíä á³³äã Äæåììà Áîêòàåâàí êåëñ³ð, ýí¢í³ ïàëàòä òàœº÷èí Òîëºà÷ îðš èð³ä, áåëã á³ð¢ëš ´ãõë³ ýí àëœ áîëâ.
Ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñò îäñíà õ´´í À.Îðëîâ øèøëœ ê´ëãí-ê¢÷í³ ò¢ëê¢ð á³ð¢ëš ´ãëºí³ áàéðèí êåðã-¢¢ëäâðò îðëöâ. Ýëñò áàëºñíà öóòõëœ òàëâœä ò¢ðãí ä´œ ê¢ðãëºí³ øèí ê´ëãí 䢜㳚 çîãñšàñìí. Ýí ´äð áàëºñíà ïîëèêëèíèê, ÐÄÌÖ, òàœº÷èí áîëüíèö, Ãîðîäîâèêîâñê, Ê´ò÷íð³, Ïðèþòíà, ÁຠĴðâä³, Îêòÿáðüñê, ßøàëòàí ðàéîäûí áîëüíèö ò¢ðãí ä´œ ê¢ðãëºí³ ìàøèò³ áîëâ. Ñàðïàí ðàéîíä áîëõëà ìîáèëüí ÔÀÏ-èí ò¢ëê¢ð á³ð¢ëš ´ããäâ.
Àëåêñåé Îðëîâ ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíüñèí ê´äë³÷íðèã é´ð³º³ä, 2015-2017 šèëì¢äò ìàíà òàœº÷ä 51 øèøëœ ê´ëãí øèíð¢ëãäâ ãèâ. 2019 šèëèí ýêëö³ð ìàíàºóð ä³ê³ä 10 ê´ëãí èðõìí, 20 ìîäóëüí ÔÀÏ éèëºãäõìí. "Ýð¢ë-ìåíä õàðëºí" ãèäã ò´ñâ³ð àºó èê ê´äëìø ê¢ö³ãäõìí, ìåäèöèíñê ê´äë³÷íðèí šàëâ ´´äë¢ëëºí³ ò´ð õàºëãäõìí, ó÷ðåæäåíüñèí ìàòåðèàëüí-òåõíè÷åñê óë áàòðóëãäõìí ãèš Àëåêñåé Ìàðàòîâè÷ êåëâ.

Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ
È.Ìóçðàåâàí öîêñí çóðãóä

¥öêëä¢ð òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ ´íð Ìó÷êàåâèí-×óæàåâàí ´ðê-á¢ëë³ õàðºâ. Ýííü îðòà, þœãàä ãèõë³ ñàð øàõó õîîðàí ýí ´ðê-á¢ë Ìîñêâà áàëºñíä áîëñí "2018 šèëèí õàìãèí ñ³í ´ðê-á¢ë" ãèäã Öóã³ð³ñ³í ìàðºàíä ê¢ö³ìšò³º³ð îðëöš, äèèëâð á³ðñìí. Ýí áàéðòà éîâäëûí òóñêàð ìàíà ãàçåò óðäíü 糜ãëñí áèë³.
Òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ ýâð³ííü ê´äëìø÷ êàáèíåòä³í îëí ¢ðò³ Ìó÷êàåâèí-×óæàåâàí ´ðê-á¢ëèã èê áàéðòàºàð òîñâ. Ýäóàðä Ìó÷êàåâ áîëí Íàòàëüÿ ×óæàåâà òàâí ¢ð³í áèé볺³í äàõóëàä èðâ.
- Òàœº÷ä îëí áè÷êä¢ä ´ñ÷³õíü ÿìàðàí àéòà þìí. Òàäí òàâí ¢ðíä³í îíüãàí ´ã÷, êèëìš³í ê¢ðãš ´ñêš³í³ò, ä³ê³ä áîëõëà òàœº÷èí îëíà á³³äë-šèðºëä áîëí îëí ç¢ñí ìàðºàñò øóíìºàºàð îðëöš, äèèëâð á³ðäãòí áàé𠢢䳚³í³. Øèí šèëèí ´ìí ´ðãíä òàäíä Öóã³ð³ñ³í ìàðºàíà äèèë³÷èí ê¢íäò³ Äèïëîì á³ð¢ëš ´ãõ õ´â ó÷ðâ. ijê³ä áîëõëà ²ð³ñ³í õàìãèí ñ³í ´ðê-á¢ëì¢äèí äóíä òàäíà çóðãóä, òàäíà òóñê êåëâð "Ñåìüÿ ãîäà" Ê¢íäëëºí³ Äåãòðò áàñ îðñìí. Òèèã³ä òàíà ´ðê-á¢ë ²ð³ñ³í òóóšä îðñí áîëšàíà,- ãèš òàœº÷èí Òîëºà÷ òåìäãëâ.
Àëåêñåé Îðëîâ ´´ðäš éîâõ áàéðëà ´ðê-á¢ëèã é´ð³š, øèí ñ³í ºàðà òåëåâèçîð, ꢢêäòíü òàœº÷èí Òîëºà÷èí Øèí Šèëèí í³³ðò îðõ áèëåòì¢ä áîëí íàíü îëí ç¢ñí áåëã¢ä áåëãëâ.
Äàðóíü Íàòàëüÿ ×óæàåâà áîëí Ýäóàðä Ìó÷êàåâ ìàðºàñò ÿºš îðëöñíà òóñêàð êåëš, óõàí-òîîëâðàðí õóâàëöâ. Òåìäãëõä, ýäí ò¢ð¢í áîëš 2016 šèëä "Õàìãèí ñ³í ´ðê-á¢ë" ãèäã òàœº÷èí ìàðºàíä îðëöš, 2-÷ îðì ýçëñí áèë³. Ýí šèë ýäí ñ³³í³ð áåëä³ä, õîéðäàä òàœº÷èí ìàðºàíä îðëöàä, "¥íð ´ðê-á¢ë" ãèäã íîìèíàöä äèèëâð á³ðš, Öóã³ð³ñ³í ìàðºàíä îðëöõ àðºòà áîëâ.
Ýâð³ííü ðåãèîíäàí äèèëâð á³ðñí ´ðê-á¢ëì¢ä Öóã³ð³ñ³í ìàðºàíä îðëöš, "Áààõí ´ðê-á¢ë", "Îëí ¢ðò³ ´ðê-á¢ë", "¥âêíðèííü àâúÿñ õàäºëšàõ ´ðê-á¢ë", "Ñåë³í ºàçðò á³³äã ´ðê-á¢ë" áîëí "²ð³ñ³í àëòí ´ðê-á¢ë" ãèäã íîìèíàöñò õîîðíäàí ä´ðëäâ. Óò òîîäàí ýí šèë ìàðºàíä 329 ´ðê-á¢ëèí äîêóìåíòñ îðóëãäâ, òåäí³ñíü 85-íü ø¢¢š àâàä, ôèíàëä îðëöõ ç´â ´ããäñìí. Òåäí³ òîîä Ýëñò áàëºñíä á³³äã òàâí ¢ðò³ Íàòàëüÿ ×óæàåâàí áîëí Ýäóàðä Ìó÷êàåâèí ´ðê-á¢ë áèë³. Ìàíà òàœº÷ä ÷èãí, Ìîñêâàä ÷èãí á¢ðä³ãäñí ìàðºàñ ´´ä³í ¢çìšò³º³ð, ñîíüí êåâ³ð äàââ ãèš Íàòàëüÿ áîëí Ýäóàðä òåìäãëâ. Òàœº÷èí ñîöèàëüí äåëãðëòèí, ê¢÷-ê´ëñí³ áîëí ê´äëìø³ð òåòêëºí³ ìèíèñòåðñòâ Öóã³ð³ñ³í ìàðºàíä áåëäâð êåëºíä öóã õàëõàñíü ä´œ áîëâ. Òåð ìåò òàœº÷èí óëñèí ¢¢ä³ëòèí Ãåðèí ñïåöèàëèñòíð ¢¢ä³ã÷ ìàðºàíä áåëäëºíä í´êä áîëâ.
- Ìàäí Ìîñêâàä äàâóëñí ´äðì¢äèã êåñãò³í òîäëõâèäí, íåã ¢ë¢ áè÷êä¢äò öóãíü òààñãäâ. Áè÷êä¢äèí ò´ë³ ìàñòåð-êëàññìóä äàâóëãäâ, ýäí îëí ç¢ñí êåãäëì¢ä êåš, ìàðºàñò áîëí íààääò îðëöš ñåðãìšò³º³ð àìðâ. Ò¢ð¢í áîëš òàœº÷èí ºàòö ºàð÷ éîâàä ´ðê-á¢ë³ðí àìðâèäí ãèš Íàòàëüÿ Áàäíÿåâíà êåëâ. Òèèãõë³íü òàœº÷èí Òîëºà÷ ýäíä çóíè êåìä ´ðê-á¢ë³ðí òåœãñèí ê´â³ä àìðëºíà ïóòåâê áåëãëš³í³â ãèâ.
Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ

Óðš ´äð "Êàëìûêèÿ" òàœº÷èí 糜ãëëºí³ àãåíòñòâä òàœº÷èí æèëèùí-êîììóíàëüí áîëí ýíåðãåòèêèí ìèíèñòð Íåëëè Òêà÷åâàí áðèôèíã áîëâ. Êåðã-¢¢ëäâðèí ýêëö³ð ýí "Âìåñòå ÿð÷å!" ãèäã Öóã³ð³ñ³í ôåñòèâàëèí êåðã-¢¢ëäâðì¢ä á¢ðä³ëºíä áîëí äàâóëëºíä èê ò³âö³í îðóëñíà ò´ë³äíü "ÌÐÑÊ-Þãà" - Êàëìýíåðãî ÏÀÎ-í ñïåöèàëèñò Ãèëÿíà Ìàëàêàåâàä õàíëòàí ´ðãš, ²ð³ñ³í ÆÊÕ-í ìèíèñòåðñòâèí Õàíëòûí áè÷ã á³ð¢ëš ´ãâ. Ýí ôåñòèâàëü ýíåðãåòèê äåëãð¢ëõ áîëí ýí õàëõèí ýðäìèã îëí äóíä òàðõàõ ê¢ñëò³º³ð äàâóëãäíà.
Ýí šèë òàœº÷ä õîã-áîã õóðàš ºà𺚠紴ëºí³ õàëõä õ¢âðëòñ ó÷ðšàíà. Òåã³ä ÷èãí òàœº÷èí ÆÊÕ-í áîëí ýíåðãåòèêèí ìèíèñòð Íåëëè Òêà÷åâà ýí ò´ð³ð ö³³ëºâð ´ã÷, æóðíàëèñòíðèí ñóðâðìóäò õ³ð¢ ´ãâ. Ôåäåðàëüí çàêàíëà èðëö³ò³º³ð õîã-áîã àõóëºíà òóñò ê´äëõ îðãàíèçàö ø¢¢š àâëºíà õàëõàð ìàðºàí äàâóëãäàä, ðåãèîí áîëºíä ýâð³ ðåãèîíàëüí îïåðàòîð ¢¢ëäõ ç´âò³. Ìàíà òàœº÷ä ìàðºàíà àøàð ðåãèîíàëüí îïåðàòîð áîëš "×èñòûé ãîðîä" ÃÊ" ¢¢ëäš³í³.
Òåã³ä øèí çàêàºàð áàëºñíà, ñåë³í áîëºíà ê¢í áîëºí õîã-áîã õóðàëºíà òóñëìšèí ò´ë³ 촜㠴ãõ ç´âò³. Ðåãèîíàëüí îïåðàòîð áîëõëà öóòõëœ áàëºñíàñ ÿìàðàí ÷èãí óóšìä á³³õ áè÷êí ñåë³íä ÷èãí ê¢ð³ä õîã-áîã õóðàš ç´´š ºàðºõ ç´âò³.
Ýí šèë³ñ àâí õîã-áîãèã öóãëóëëºíà, ç´´ëºí³ áîëí óãà êåëºí³ êåðã-¢¢ëèã ê¢ö³ëº³ð ðåãèîíàëüí îïåðàòîð ¢¢ëäâð³í ýêëš ê¢ö³š³í³. Îðí-íóòãò õîã-áîã õóðàëºíà êåðã-¢¢ëèã øèí³ð ê¢ö³õèí òóñê øèèäâð àâãäâ. Þœãàä ãèõë³ ýí¢í³ òóñò í³ðí á³³äë òîãòâ. Õîã-áîãèí çóã 10 ïðîöåíòíü øèøëœ ïîëèãîíóð ç´´ãäí³. Èê çóíü áîëõëà êååð îâàëãäàä, éèðòìšèã áóçðäàíà. Ýíòí ýðãíäê á³³äëä èê ÷èãí õîðëò ê¢ðãš³í³.
Õàëüìãèí ºàçðèí àºó èê áîëàä, òåð ìåò ñåë³ä íåã-íåãí³ñ õîë, òåã³ä õîã-áîã öóãëóëëºíà í³³ìí òàë✠òîãòàõ ñàíàòà. Ýí á³³ðä òàœº÷èí êåñã ðàéîíä òîãòàãäšàíà. Ýííü öàã çóóð õîã-áîã öóãëóëëºíà á³³ðí áîëõìí. Òåð¢í³ñ øèøëœ ê´ëãí-ê¢÷³ð õîã-áîãèã éèëºäã, ýä-áîä êåäã áîëí óãà êåäã îáúåêòñò ç´´õìí. Òàœº÷èí ê¢í áîëºí õîã-áîã óãà êåëºí³ òóñëìšèí ò´ë³ 촜㠴ãõìí.
Ïàòüðò êåä¢ ê¢í á³³äã áîëíà, òåð¢íë³ òóñëìšèí ¢í èðëöõìí.
Õàëüìãèí õîòë áàëºñíä õîã-áîã õóðàš ç´´š ºàðºëºíà ðåãèîíàëüí îïåðàòîð ýí šèëèí îêòÿáðü ñàðèí 1-³ñ àâí ýêë³ä ê´äëš³í³, òàœº÷èí ðàéîäàð íîÿáðü ñàðèí íåãí³ñ àâí õîã-áîã ºà𺚠紴š³í³.
¥ðê-á¢ëèí îðóºèí ì´œãí³ñ 20 ºàð ïðîöåíòíü æèëèùí-êîììóíàëüí òóñëìšèí ò´ë³ ºàðºãäõëà, øàœºàñ ä´œöë ì´œã àâ÷ áîëõìí. Ýí¢í³ñ íàíü çàêàíëà èðëö³ò³º³ð ²ð³ñ³í Ôåäåðàöèí ê¢÷-ê´ëñí³ âåòåðàíìóäò, öààšëà õàðºš, íåð³í öåâðë¢ëñí óëñò, Ò´ðñê³í õàðñã÷ Àëäð ä³³í³ âåòåðàíìóäò, áåëâñð³ä ¢ëäñí ä³³íä îðëöà÷íðèí àâàëüìóäò 50 ïðîöåíòä áàºàð òóñëìšèí 촜㠴ãõìí, îëí ¢ðò³ ´ðê-á¢ëì¢ä - 30 ïðîöåíòí ëüãîòòà. ijê³ä ÿìð íåã ãåðò òåìäãëãäš áè÷ãäñí óëñ òåð õàéãàð ýñ á³³äã áîëõëà ìóíèöèïàëüí îðãàíìóä ãåð÷ áîëàä, ýí òóñò èòê¢ëš³õ öààñ ´ãí³. Òèèãõë³íü ³ìòí òóñëìšèí ì´œãèã çóã ãåðò³í á³³äã óëñèí ò´ë³ ´ãõìí.
Õààëº óãà áè÷êí ñåë³äò šèëä çóã ä´ðâ ä³êš ê¢ð³ä õîã-áîã ç´´š ºàðºõìí. Áîëâ á³³ðí ³ìòí³ñ òóñëìšèí ì´œãèã àâøãî ãèš Íåëëè Òêà÷åâà êåëâ.
Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ

Äåêàáðèí 24-ä ïðàâèòåëüñòâèí ãåðò ²ð³ñ³í ñóœºâðèí ñèñòåìèí 25 šèëèí ´´íä íåð³äñí õóðã áîëâ. Ò¢ð¢ë³ä õóðãò îðëöà÷íð ´´íä íåð³äñí ²ð³ñ³í Öóòõëœ ñóœºâðèí êîìèññèí òóñê âèäåîôèëüì õ³ë³â. ijê³ä Àëåêñàíäð Äèêàëîâ ýí¢í³ òîëºàëšàõ Õàëüìã Òàœº÷èí Ñóœºâðèí êîìèññü 2018 šèëä ê¢ö³ñí ê´äëìøèí òóñêàð òîäðõàºàð êåëš ´ãâ.
Äàâšàõ šèëä òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) äåïóòàòíðèã ñóœºëºí áîëâ. Îëíà ïàëàòûí, ïîëèòè÷åñê ïàðòüñèí íåðí äååð³ñ êåñã á¢ðòê³÷íð ñóœºâðèí éîâóäûã á¢ðòêâ. Öóã ó÷àñòêóäûí áîëí òåððèòîðèàëüí êîìèññüì¢ä äèãò³-äàðàòàºàð ¢¢ëäñìí, ýðìäãò³ áîëí ãåìò³-øàëòãòà öóã óëñèí ç´âíü ê¢ö³ãäâ, öóã êîìèññüì¢ä îäà íåãäã÷ äàâõðò á³³ðøëí³. Ñóœºâðèí àøàð ïîëèòè÷åñê ïàðòüñàñ áîëí íàíü ÷èãí îðãàíèçàöñàñ, îíö èðãíì¢ä³ñ 60 ºóíäë ´ðãš ýðëºí èðâ, òåð¢ã³ð èðëöœã¢ êåðã-¢¢ëäâð áàñ ê¢ö³ãäâ.
Áຠíàñòà ñóœºà÷íðëà áàñ äèãò³-äàðàòà ê´äëìø ê¢ö³ãäš³í³, òåð ìåò ïàðòüñ áîëí îëíà îðãàíèçàöñ áàº÷óäûã ñóœºâðò îðëöóëëºíà ¢¢ëäâðèã ´ð㚢ë³ä éîâíà.
Öààðàíäíü ²ð³ñ³í ñóœºâðèí ñèñòåìèí 25 šèëèí ´´íë³ Õàëüìã Òàœº÷èí ñóœºâðèí êîìèññèí, òåððèòîðèàëüí áîëí ó÷àñòêóäûí êîìèññüì¢äèí ýë÷íðèã òàœº÷èí Òîëºà÷ Àëåêñåé Îðëîâ é´ð³â. Áîëâ õàìãèí ò¢ð¢íä ñóœºâðèí ñèñòåìèí äåëãðëòä îðóëñí à÷-òóñèíü òåìäãë³ä Àëåêñàíäð Äèêàëîâä ²ð³ñ³í Ôåäåðàöèí Ïðåçèäåíòèí Õàíëòûí áè÷ã á³ð¢ëš ´ãâ. ijê³ä é´ð³ëèí àõð ¢ã³í êåë³ä, ýí ´´íèã á¢êë îðí-íóòã ´ðã³ð òåìäãëš³í³ ãèš òàœº÷èí Òîëºà÷ çààâ. Òèèì àõð öàãèí áîëçãò ìàíà îðí-íóòãò éîñíà ïîëèòè÷åñê ñèñòåì ñîëüãäâ. Òåð ìåò ñóœºâðèí ñèñòåì ÷èãí îëí ñîëüâðëà õàðºâ.
Ýí šèë ²ð³ñ³í Ïðåçèäåíòèí ñóœºâð áîëâ. Ýí òóñò áåëäâðèí èê ê´äëìøèã ²ð³ñ³í áîëí òàœº÷èí ñóœºâðèí êîìèññüì¢ä ê¢ö³â. Õ´ð ºàð šèëèí ýðãöä ìàíà òàœº÷èí ñóœºâðèí ñèñòåìä ìåäðëò³ ñïåöèàëèñòíðèí õàíü òîãòàãäâ. Ýäí öóã êåìš³í³ êîìèññüì¢äò äèãò³-äàðàòàºàð ê´äëš³í³. Ýíä¢ ºàðäã áîëâ ÷èãí, ýäí êåðã³í éè뺳í ñ³³í³ð ê¢ö³š³í³.
Öààðàíäíü ÷èãí ²ð³ñ³í áîëí Õàëüìã Òàœº÷èí ñóœºâðèí ñèñòåì ´´ä³í êåìš³íä ¢¢ëäâð³í ê¢ö³š, îðí-íóòãèí èðãíì¢äèí èòêëèíü áàòðóëàä éîâõ ãèš ñàíšàíàâ. Èðãíì¢äèí ´ãñí äóí êåç³ ÷èãí ÷èíðò³ áîëš, ê¢í áîëºíà ñàíàí-ñåäêëíü òîîä àâãäõíü ëàâòà. Èðã÷ šèë ÷èãí àìð áèø áîëõìí, áîëâ ìàíà òàœº÷èí ñóœºâðèí ñèñòåì, òåð¢í³ ã¢í ìåäðëò³ êàäðìóä ê´äëìø³í äèãò³-äàðàòàºàð ê¢ö³õ ãèš áàò èöãò³ á³³í³â.
Òåð ìåò òàœº÷èí Óëñèí Õóðàëûí (Ïàðëàìåíòèí) Àõëà÷ Àíàòîëèé Êîçà÷êî é´ð³º³ä, ê¢ö³ñí ê´äëìøèí ò´ë³ òàœº÷èí ñóœºâðèí êîìèññèí ê´äë³÷íðò õàíëòàí ´ðãâ. Áèäí îðí-íóòãò áîëšàõ ñîëüâðìóäëà èðëö³ò³º³ð ¢¢ëäâð³í ê¢ö³š³í³âèäí. Ìàíà òàœº÷ä Îëíà ïàëàòûí áîëí ïîëèòè÷åñê ïàðòüñèí á¢ðòê³÷íð ñóœºâðèí éîâóäò îðëöš öóãèíü îíüãòàí àâíà.
Ñóœºâðèí áþëëåòåíüñ áåëäëºíä õàìãèí øèí òåõíîëîãèé îëçëíà. Òàœº÷èí ïàðëàìåíò áîëí ñóœºâðèí êîìèññü ñ³³í³ð í´êöëòí³, ýí¢ã òàëäàí ðåãèîíà ýë÷íð ÷èãí òåìäãëí³, òåðíü éèð ñ³í. Ê¢ö³ã÷ áîëí çàêà òîãòàëºíà îðãàíìóä ñóœºà÷íðëà áåëäâðèí äèãò³-äàðàòà ê´äëìø ê¢ö³í³, òåã³ä ìàíà òàœº÷ä ³ìòí îëàð ñóœºâðò îðëöíà ãèš ïàðëàìåíòèí Àõëà÷ òîâ÷ëâ.
Öààðàíäíü ñóœºâðèí êîìèññüì¢äèí ê´äë³÷íðèã ïàðëàìåíòèí Àõëà÷èí äàðóê Ñàãëð Áàêèíîâà é´ð³š, ñóœºâð šèë èðâ³ñ óëì ñ³í òààëä, äèãò³- äàðàòàºàð ê¢ö³ãäš³í³ ãèš òåìäãëâ. ijê³ä ´´íë³ èðëö¢ëš òàœº÷èí, ðàéîäûí áîëí ó÷àñòêóäûí ê´äë³÷íð Õàíëòûí áè÷ã¢ä³ð áîëí ìåäàëüìóäàð à÷ëãäâ.
Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

Äåêàáðü ñàðèí 24-ä ÐÑÔÑÐ-èí à÷òà ýì÷, ÑÑÑÐ-èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà éè뺳í ñ³í ê´äë³÷, Õàëüìã Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà äåëãðëòä èê ò³âö³í îðóëñí Ëåâ Áàäìèíîâè÷ Òàïêèí 85 šèëèí ´´í³í òåìäãëõ á³³ñìí. Ýí ´äð ýí¢íë³ õàìäàí ê´äëš éîâñí óëñ, ¢¢ðì¢äíü áîëí ´ðê-á¢ëíü ñàíëûíü òåâ÷š, Ëåâ Áàäìèíîâè÷èã á¢ë³í³ð òîäëâ. Õàëüìã Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòåðñòâèí ìåäëä ¢¢ëääã Îëíà ñîâåòèí àõëà÷ Àëåêñàíäð Áîëòûðîâèí ñåäâ³ð³ð áîëñí ñàíëûí àñõí á¢ë³í áîëí ¢ð-èíüãëã÷ òààëä äàââ.
Õàðºëòûí ýêëö³ð Àëåêñàíäð Ïþðâååâè÷ àõ ¢¢ðèí šèðºëèí áîëí ê¢÷-ê´ëñí³ õààëºèí òóñêàð êåëš ´ã³ä, Ëåâ Áàäìèíîâè÷èí òóñê òîäëâðàðí õóâàëöâ. Ë.Òàïêèí Áàðóí ¢çãèí óëóñèí ßøàëòå ñåë³íä ò´ðš ºàðñìí. Àðâí íàñòàäàí öààšëà õàðºàä, ýêò³º³í Îìñê îáëàñòüä òóññìí. Áààõí öàãòàí Ëåâ ëåò÷èê áîëõ ñàíàòà áèë³, áîëâ öààšëà õàðºñí õàëüìã ꢢíä èèì ýðäì äàñõ ç´â ´ãñí óãà. Òåã³ä ýêèííü ñåëâã³ð ýí ìåäèöèíñê ó÷èëèùä îðíà. Ìåäèöèíñê-ôåëüäøåðñê ó÷èëèùä ýí éè뺳í ñ³³í³ð ñóðàä, ã¢í ìåäðë àâñìí. Ñóðºóëÿí ò´ãñ³õë³íü ýí¢ã Íîâîñèáèðñê îáëàñòèí Àëåêñååâêà ñåë³íä ÔÀÏ-ä ôåëüäøåðàð ê´äëõ³ð éîâóëñìí. Õ´ðò³ áààõí ê´â¢í ýäí³ ñåë³í¢ð èðš ê´äëõë³ á³³ðí ³ìòí ò¢ð¢ë³ä òààññí óãà, áîëâ ýí êåðã³í ñ³³í³ð ìåääã³í ¢ç¢ë³ä, ê¢í áîëºíä öàºàí ñåäêë³ñí ä´œ áîëñíà õ´´í öóºàð Ëåâ Òàïêèíèã ê¢íäëäã áîëâ. Íåã šèëä³í ê´äëñí³ õ´´í ýí¢íä õàíëò ´ðã³ä, ê¢÷-ê´ëñí³ äåãòðòíü òåìäã ò³âñìí. 1956 šèëä Ëåâ Áàäìèíîâè÷ Íîâîñèáèðñê áàëºñíà 3-÷ òîéãòà ïîëèêëèíèêä èðš ê´äëâ. Ýíä áààõí ôåëüäøåðèã áàñ öóºàð òåâ÷š, ñ³í ñïåöèàëèñò ãèš ´´ä³í³ð ¢íëäã á³³ñìí. 1958 šèëä Ë.Òàïêèí Íîâîñèáèðñê áàëºñíä ìåäèöèíñê èíñòèòóòä îðàä, ýì÷èí ýðäìò³ áîëâ. Èíñòèòóòàí ò´ãñ³º³ä, Ëåâ Áàäìèíîâè÷ ò´ðñêí ºàçðóðí õ³ðš èð³ä, ýíä ñàíèòàðí ñóðºóëèí Ãåðèí àõ ýì÷èí ¢¢ëä áàòëãäâ. ²ìòí äóíä ö³³ëºâðèí ê´äëìø äàâóëëºíà, îëí ç¢ñí ãåì³ñ ñàãëóëëºíà êåðã-¢¢ëäâðì¢ä á¢ðä³ëºí³ áîëí ÷èê àâã-á³ðö òàðõàëºíà êåðãèã Ëåâ Òàïêèí ÷àäìã êåâ³ð ê¢ö³ñìí. Ëåâ Áàäìèíîâè÷ ÷àäìã ºàðäà÷, ñåäâ³ðò³ áîëí äààâðòà ê¢í á³³ñí ò´ë³ä³í òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòðèí äàðóêèí ¢¢ëä áàòëãäñìí. Òåìäãëõ³ñ, õ´ð øàõó šèëä³í ýí ìèíèñòåðñòâä ê´äë³ä, òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíä èê ò³âö³í îðóëñí ê¢í áîëšàíà. Ýí¢í³ øóíìºà îðëöàòàºàð áîëí à÷-òóñàð òàœº÷ä ä´÷ øàõó ýìíëºí³ ó÷ðåæäåíü òîñõãäš ýäëâðò îðóëãäñìí. Êåñã šèëä³í Ë.Òàïêèí òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ê´äë³÷íðèí ïðîôñîþç ºàðäš, ìåäèöèíñê ê´äë³÷íðèí ç´â õàðñ÷ éîâñìí.
Ëåâ Áàäìèíîâè÷ ÷àœº íåêâðò³, äààâðòà áîëí ÷àäìã ºàðäà÷ á³³ñí äååð³í èòêëò³ ¢ð, ýœêð ýöê áîëí àâàëü á³³ñí³ òóñêàð õàðºëòä êåëãäâ. Ýëãí-ñàäíü Òàïêèí³ ´ðê-á¢ëèí òóóš îëíä ìåä¢ëš ñîíüí ôèëüì ýäí³ îíüãò òóñõàâ, òåð¢íä Ëåâ Áàäìèíîâè÷èí ýê-ýöêèí, àõèí çóðãóä áîëí áè÷ã¢ä ¢ç¢ëãäâ. Àâàëüíü Àííà Î÷èðîâíà áàñ òîäëâðàðí õóâàëöš, Ëåâ Áàäìèíîâè÷èí ñàíëûã ³ð¢í³ð õàäºëš èèì êåðã-¢¢ëäâð á¢ðä³ñíä ¢¢ðì¢äòíü õàíëòàí ´ðãâ.
Õàðºëòä îðëöñí ýì÷íð, òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà âåòåðàíìóä àõ ¢¢ðèííü òóñêàð òîäëâðàðí õóâàëöš, îëí ç¢ñí éîâäë ñåð㳚, Ëåâ Òàïêèíà íåðèã Ýëñò áàëºñíà íåã óóëüíöä 碢õ êåðãò³ ãèñí ñåäâ³ð òàòâ. Êåñãíü Ëåâ Áàäìèíîâè÷ ýäíä áàãø áîëš, ê¢÷-ê´ëñí³ õààëºàí ýêëõäíü ñ¢â-ñåëâã³ðí áîëí äàìøëòàðí õóâàëöš éîâñèã òîäëâ. Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà äåëãðëòä èê ò³âö³í îðóëñí óëñèí àëëåé ñåêõ ñåäâ³ðèã á³³äë-šèðºëä òîõðàõèí òóñêàð õàðºëòä îðëöà÷íð áàñ êåëâ. Òåð ìåò Ò.Õàõëûíîâàí íåðò³ ìåäèöèíñê êîëëåäæä ñóð÷àõ îþòíðò òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà áîñõìšä áîëí äåëãðëòä èê ò³âö³í îðóëñí óëñèí òóñêàð øèøëœ êè÷³ë á¢ðä³õ êåðãò³ ãèñí ñåëâã îðóëâ. Òàœº÷èí ýð¢ë-ìåíä õàðëºíà ìèíèñòåðñòâèí ìåäëä ¢¢ëääã Îëíà ñîâåòèí àõëà÷ À.Áîëòûðîâèí ¢¢ëäâðèã öóºàð òåìäãëš, íåðò³ ýì÷íðèí íåð ì´œêð¢ëëºí³ õàëõä ê¢ö³š³õ êåðãèíü ´´ä³í³ð ¢íëâ. Òèèì óëñèí íåãíü Ëåâ Òàïêèí á³³ñìí, ýí¢í³ íåðí ìàðòãäõ ç´â óãà.

Íàòàëüÿ ÄÀÂÀÅÂÀ
ÇÓÐÃÒ: Ñàíëûí àñõíà êåì
È.Ìóçðàåâàí öîêñí çóðã

Õàëüìã óëñ öààšëà õàðºñíà 75 šèëèí ºàøóòà ´´í ´´ðäš éîâíà. Ýí ºóíäëòà ´´íä íåð³äãä³ä, Ýëñòä, "Ðîäèíà" ñîéëûí Öóòõëœä, "Ñèâðèí äóí" ãèäã õàëüìã äóóíà òàœº÷èí ò¢ð¢í ôåñòèâàëü áîëâ. Êåðã-¢¢ëäâðèã òàœº÷èí Òîëºà÷èí ìåäëä ¢¢ëääã õàëüìã êåë äåëãð¢ëëºí³ Îëíà Õ¢¢â, òàœº÷èí ñóðºóëü-ýðäìèí áîëí íîìèí ìèíèñòåðñòâ, õàëüìã êåë äåëãð¢ëëºí³ Öóòõëœ á¢ðä³â. Ôåñòèâàëüä àõ ¢éèí óëñ, áàº÷óä, áè÷êä¢ä ÷èãí øóíš îðëöâ.
Êåðã-¢¢ëäâðèã õàëüìã êåë äåëãð¢ëëºí³ Îëíà õ¢¢âèí ºàðäà÷èí äàðóê Àðñëàíã Ñàíäæèåâ ñåêš, í¢ð ¢ã³í, Õàëüìã óëñèí ø¢ëã÷ Ê´ãëòèí Äàâàí "¡íí³ñ ö´êðñí óãàâ" ãèäã ø¢ëã³ð ýêëâ. Ñòàëèí³ éîñèã, ýðêøëëºèã áóðóøàºàä, ¢íí÷, ç´ðãò³ óëñ Ñèâðèí ºàøóòà öàãèí òóñêàð êåñã äó ¢¢ä³ñìí. Òåäí³ íåðäíü òåìäã óãà. 1943 šèëèí äåêàáðü ñàðä, ¢âëèí êèèòíä, õàëüìã êåëí óëñèã õàð ã´ð³ð öààšëà õàðºóëâ. Ãåì ýñ ºàðºñí ê´ãøä, ꢢêä óëñ, í¢ë óãà áè÷êä¢ä õîðòíä òîîëãäàä, êèèòí Ñèâð¢ð òóóãäëà. Õàëüìãóäûí êåñãíü õîë õààëºèí ê¢íäèã äààš ÷àäëãî õîðâ. Òåð ìåò Ñèâðò äààðàä, õàðºíàä îëí óëñ ´œãðñí áîëäã.
Êåñã ì蜺³ä õàëüìã óëñ Ñèâð¢ð í¢¢ëºãäñìí. Ýäí ÿìàðàí ÷èãí ê´äëìø ê¢ö³º³ä, çîâëœäàí äàðãäëãî, ³ìä-ìåíä ºàð÷, õàëüìã ãèñí íåð³í ºóòàëãî ´´ä³í á³ðš éîâñìí. 1957 šèëä ò´ðñêí ºàçðòàí èðš, òàœº÷àí øèí³ñ áîñõš, äåëãð¢ëš ´ð㚢ëâ. Áîëâ ´ðê-á¢ë áîëºíà ýëãí-ñàäíü Ñèâðò ì´œêèíä ¢ëäñíü êåí ÷èãí ê¢¢í³ ç¢ðê øàðêëóëíà. Òåð ºàøóòà öàãèã êåç³ä ÷èãí ìàðòš áîëøãî ãèñí òîîëâðèã äîðàñ ´ñ÷ éîâõ ¢éíðò ìåä¢ëõ³ð ýí ôåñòèâàëü äàâóëãäšàíà ãèâ.
ßìàðàí ÷èãí êåðã-¢¢ë íîìèí åâ³ë³ð ê¢öäã. Òåã³ä ÷èãí ôåñòèâàëüä îðëöà÷íðò íåð³äš Õàëüìãèí øàší ëàì Òýëî Òóëêó ðèíïî÷å èëã³ñí É´ð³ëèí áè÷ãèã Õàëüìã öóòõëœ õóðëûí ëàì Éîíòåí óìøš, àõð íîì õ³³ðëâ.
Ñèâðò õàëüìã óëñ ò¢ð¢-ç¢ä¢ á³³ñí³, çîâëœ ¢çñí³ òóñêàð òåíä éîâñí ìàíà áè÷³÷íð, ø¢ëã÷íð, ê´ãšì÷íð îëí ¢¢ä³âðì¢ä áè÷ñìí. Òóóâðèí öàãèí òóñêàð áèëãòíðèí äóóëñí äóóºèíü ñîœñš, êåðã-¢¢ëäâðò èðñí óëñèí ñåäêëíü óéäš, í¢äíü íóëüìñàð 䢢ðâ. Õàëüìã Òàœº÷èí àðòèñòíð, íåðò³ äóó÷íð Áàéðòà Øàíõàåâà áîëí Ýäóàðä Áóðëàêîâ ýí êåðã-¢¢ëäâðò îðëöñíü îí÷òà áîëâ. Ýäí Áàäìàí Áîðèñèí áîëí Ï¢ðá³í Ñîäìíà "Ýýš³í ñàíõíü" áîëí îëí-³ìòí³ "Ñèâðèí äóí" äóä ´ðãìšò³ êåâ³ð äóóëâ.
Áàëºñíà áîëí ñåë³äèí øêîëìóäûí ñóðºóëü÷íð, äååä áîëí äóíä ñóðºóëü-ýðäìèí îþòíð ôåñòèâàëüä øóíš îðëöàä, áèëã³í ¢ç¢ëâ. ijê³ä áîëõëà Îêòÿáðüñê ðàéîíà Õîøóäà äóíäûí øêîëûí áàãøíð Äàíàðà Ìàíäæèåâà áîëí Áîðèñ Ãàðÿåâ, Ãîðîäîâèêîâñê äóíäûí 2-÷ òîéãòà øêîëûí áàãø Íàäåæäà Ëèäæèåâà åœñã äóóºàí äóóëš, áè÷êä¢äò ñ³³õí ¢ëã¢ð áîëâ. Ôåñòèâàëüä îðëöà÷íð îëíä òààñòà "Òà÷àë", "Ñèâðèí äóí", "Ñàíëûí ïîåçä", "Òååãèí ñàëüêí" áîëí íàíü ÷èãí êåñã äó äóóëöõàâ. Ñèâðèí õîë õààëº, ê¢÷ð á³³ëºí, ꢢêäèííü ³ìèíü àâðñí ýêèí ³ð¢í ä¢ð - öóã ýí ò´ðì¢ä äóóäò ¢ç¢ëãäâ.
"Çóëòðºí" óëñèí àíñàìáëü áàñ îðëöš, áèëã-ýðäì³ðí áàéðëóëâ. Àíñàìáëüä îðäã ìåä³òíð Ñèâðèí òóñêàð òîäëâðìóäàðí õóâàëöâ.
¥äã³ öàãèí áàº÷óäûã ÷èãí õàëüìãóäûã Ñèâð¢ð òóóëºñíà òóñê ò´ð ¢¢ì¢ëí³. Õàëüìã áààõí ê´ãšì÷ áîëí äóó÷ Áàä ×èìèäîâ "Ñèâðò á³³ëºí" ãèš áè÷ñí äóóºàí áèëãò³ ꢢêí Áàèíà Ãîðÿåâàëà õàìäàí äóóëš ´ãâ.
Ôåñòèâàëèí éîâóäò ºóíäë, õàðì ò´ðñí äóä ñîœñš, ãåé¢ðõ ñààì ó÷ðâ, áîëâ áàéðëõ ÷èãí ñààì áàñ ó÷ðâ. Õîë ßêóòüä á³³äã èðêóòñê áóðÿòìóä - Èðèíöååâèõí³ ´ðê-á¢ë ìàíà òàœº÷ä "Ñèâðèí äóí" ãèäã ôåñòèâàëü áîëõèí òóñêàð ñîœñ÷êàä, õàìãèí áè÷êí ê´â¢í-îðëöà÷ä ì´œãí³ ì´ð³ èëã³õ³ð øèèäñí áîëäã. Òåã³ä ÊàëìÃÓ-í ïðîôåññîð Àðêàäèé Ïàíüêèí òåäí³ ´ã¢ëñí ì´œãí³ ì´ð³ã áàéðèí á³³äëä áè÷êä¢äèí ¢¢ä³ëòèí òàœº÷èí Öóòõëœä îðäã Àðòåì Ìóëàåâä á³ð¢ëš ´ãâ.
Ôåñòèâàëèã Èê Áóóðëà ñîéëûí Ãåðèí ê´äë³÷ Ýðäíü Ìóøàåâ õàëüìã êåë³ð ºàðäš äàâóëâ. Òåð ìåò áèéíü äîìáðò äóóëäã Ñèâðèí òóñê äó äóóëš ´ãâ. Çàëä ñóóñí ìåä³òíð òåñ÷ ÷àäëãî, ýí¢ã äàõàä äóóëàä, àëüõàí òàøàä ä´œíöõ³â.
Ôåñòèâàëüä îëí áàº÷óä áîëí áè÷êí ꢢêä èðñíü ñ³í áîëâ. Êåí íåãíü óõà òóœºàš, ´âêíðèííü íàñí-šèðºëä ó÷ðñí ºàøóòà éîâäëûí òóñêàð ä³êí íåã ñîœñ÷ òîäëâ. Ýí êåðã-¢¢ëäâð ò´ðñêí êåëíä³í äóðòà, ´âêíðèííü ¢ëä³ñí ç´´ð³í õàäºëõàð ç¢òêäã, íåã óõàí-ñàíà 碢š³õ óëñèí õàðºëòä õ¢âðñíü ëàâòà. "Ñèâðèí äóí" ôåñòèâàëü ñ³í àâúÿñò òîõðš, šèë áîëºí á¢ðä³ãäš óëì îëí ê¢ öóãëóëõíü ìàºä óãà.
Ìàðãàðèòà ÀÐÇÀÅÂÀ
È.Ìóçðàåâàí öîêñí çóðã

Îäàõí Ýëñòä, Õàëüìã óíèâåðñèòåòä, ´í÷í áîëí á³³äë-šèðºëèí ê¢íä òààëä òóññí áàº÷óäò Øèí šèëèí ´ìí ´ðãíä äåì ê¢ðãëºíä íåð³äñí õóðã áîëâ. Ýíä ôàêóëüòåòì¢äèí äåêàíìóä, îþòíð, ñïåöèàëèñòíð îðëöâ. Ò¢ð¢ë³ä áàº÷óäûí ýð¢ë-ìåíäèã ÿñðóëëºíà ò´ð³ð Õàëüìã ÃÓ-í ñàíàòîðèé-ïðîôèëàêòîðèéèí àõ ìåäñåñòðà Òàìàðà Ñàðàíãîâà êåëš ´ãâ. Ýíä îëí ç¢ñí ïðîôèëüò³ ýì÷íð ê´äëí³, òåã³ä îþòíð ìåäèöèíñê öóòõëœä èð³ä, ýð¢ë-ìåíä³í ÿñðóëš ÷àäšàíà ãèš ýí òåìäãëâ.
- Òèèì èê òóñòà ê´äëìø ê¢ö³ñíäíü ïðîôèëàêòîðèéèí êîëëåêòèâä õàíëòàí ´ðãš³í³â. Ìàíà îþòíðò íàì áàëºñíà ïîëèêëèíèêä îäàä êåðã óãà, ïðîôèëàêòîðèéèí ýì÷íð ýäí³ ýð¢ë - ìåíäèíü øèíšëš ýìíí³. Òàäíàñ êåí ïðîôèëàêòîðèéä îäíà?- ãèš ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâ ñóðâ. Áîëâ õóðãò èðñí îþòíð äóíä òèèì ê¢í îëäñí óãà. Òåðíü ñ³í ÷èãí áîëõ ãèš ðåêòîð òåìäãëâ, áîëâ ýâð³ííü ýð¢ë-ìåíäèí òóñêàð áຠöàãàñí àâí óõàëõ êåðãò³. Òåã³ä ôàêóëüòåòèí äåêàíìóäò îþòíðèí ýð¢ë-ìåíä á¢ðòêëºíä óëì èê îíüãàí ´ãõ ñåëâã ´ããäâ.
Ê¢íä á³³äëä òóññí, ä´œ êåðãëš³õ áîëí ´í÷í îþòíðò ïðîôêîìä èð³ä ýðëº áè÷õ êåðãò³, òèèãõë³ ýäíä ìàòåðèàëüí ä´œ ê¢ðããäõ. Ôåäåðàëüí çàêàºàð òèèì êåðã-¢¢ëäâð ê¢ö³ãäš³í³. Ýí šèë áຠáèø ì´œãí ýí êåðãò ºàðºãäâ, ñîöèàëüí êåñã äåì ýí¢í³ óë äååð ´ããäâ.
Îäà 7 ´í÷í îþòíä äåì ´ããäš³í³, êåìð ýäí îëíà ê´äëìøò îðëöšàõëà, ñ³³í³ð ñóð÷àõëà, ñòèïåíäüä áàñ íåìëò àâõ. Òåã³ä ñ³³í³ð ñóðòí, ëåêöàñ áîëí ñåìèíàðìóäàñ áè÷³ äóòòí, ãèš ðåêòîð êåëâ. Ìàíà óíèâåðñèòåòèí îþòíðèí òîîä ²ð³ñ³í ÷åìïèîíìóä, âîëîíòåðìóä, íàíü ÷èãí àêòèâèñòíð áàñ éîâíà, ýäí áàñ íåìëò ñòèïåíäüä³í àâíà.
Òåð ìåò ýê-ýöê óãàºàð ¢ëäñí îþòíðò ôåäåðàëüí çàêàíëà èðëö³ò³º³ð ÿìàðàí äåì ê¢ðããäš³õèí òóñêàð ôèíàíñèí-ýêîíîìè÷åñê ³œãèí ºàðäà÷ Î÷èð Ìàöåêîâ êåëš ´ãâ. Ôåäåðàëüí áþäæåòèí ì´œãí³ñ ýäíä ó÷åáíèê¢ä, õóâö-õóíð, õîò-õîë õóëäš àâõèí ò´ë³ 16 ì蜺 øàõó àðñëœ ´ããäí³. Óò-òóðøòàí Õàëüìã-í ´í÷í îþòíðò áîëí ñîöèàëüí äåì êåðãëš³õ íàíü ÷èãí áàº÷óäò 27 ñàé àðñëœ ´ããäí³. Òèèã÷ê³ä ýäí³ ³œã šèë áîëºí íåìð ì´œã àâëºíà òóñê ýðëºèã îðóëš ´ãí³. Ýí šèë íîìèí áîëí àõ ñóðºóëèí ìèíèñòåðñòâ 5 ñàé 200 ì蜺í àðñëœãà íåìëò ´ãâ, äåì êåðãëš³õ öóã îþòíðò òåðíü ´ããäâ.
Îëíà ê´äëìøò øóíìºàºàð îðëöšàõ îþòí Âèòàëèé Ñàìîéëîâ Õàëüìã ÃÓ-í ºàðäâð ýäíä äåì áîëí ì´ð³ ´ã÷³ñí³ ò´ë³ õàíëòàí ´ðãâ. Ýí áèèºèí àíñàìáëüä îðëöšàíà. 4-÷ êóðñò ñóð÷àõäàí ¢¢ðì¢ä볺³í õàìäàí Ôðàíöä, Èòàëüä îäàä èðš. "Ê¢í áîëºí îëíà ê´äëìøò, ñïîðòä, áèëã-ýðäìèí êðóæîêä ýñ ãèš àíñàìáëüä îðëöõàð á³³õë³, ò¢¢í³ ñàíàíü ê¢öõ",- ãèš Âèòàëèé êåëâ.
Òåð ìåò òàëäàí ôàêóëüòåòì¢äèí ñòóäåíòð ïðîôêîìä õàíëòàí ´ðãâ. Ýíä êåç³ ÷èãí îþòíðèí ýðëºèã öàãëàíü àâíà, òåã³ä ÷èãí áàº÷óä äåì³í óäàí ê¢ë³õø. ¥ðê-á¢ëò³ îþòíðò ÷èãí èê ä´œ ê¢ðããäí³. Òàëäàí ðåãèîíàñ èðñí îþòíð ò¢ð¢í ñààìä ý쳺³ä îëíà ê´äëìøò îðëöäãî á³³ñìí. ijê³ä èšëä³ä, øèí ¢¢ðì¢ä³í îëàä, âîëîíòåðìóä áîëí íàíü ÷èãí àêòèâèñòíð áîëñìí.
- Ìàäíä ìàòåðèàëüí ä´œ ´ãñí äååð³í, á¢ë³í ¢ã êåë³ä, ìàíà ê¢ö³š³õ êåðãèã, ìàíà áèëã-ýðäìèã, øóíëòûí ä´œíí³, òåð¢í³ ò´ë³ õàíëòàí ´ðãõ³ð ñåäë³â. Öóã âóçìóäò òèèãš ñ³³í³ð îþòíðëà çàëºëäà á³ðí³ ãèš êåëš áîëøãî,- ãèš ãóìàíèòàðí ôàêóëüòåòèí îþòí Ñîôüÿ Áàäìàåâà êåëâ.
-Áèäí óíèâåðñèòåòä ñóð÷àõ öóã áàº÷óäò îíüãàí ´ãõ³ð ñåäí³âèäí. Îäàõí ´ðê-á¢ëò³ îþòíðò ä´œ áîëëàâèäí. Òèèì éîâäë ìàäíèã áàéðëóëíà. Îþòíð ñóðñí äååð³í áè÷êä¢ä³í àñðíà, òåðíü áàñ ñ³í, îëíä òóñòà éîâäë. Òåã³ä òàäíàñ ê¢í áîëºí òèèì òóñòà ¢¢ëäâð ê¢ö³õë³ ñ³í áîëõ. Ê¢ö³ìšä ê¢ðõ³ð ñåäš³õ öóã áàº÷óäûã ä´œíõ ñåäêë 碢í³âèäí. Ìàäí äàðó-äàðóíü õàðºëòñ êåš ìàíà óíèâåðñèòåòèí äåëãðëòèí òóñêàð êåëõ ç´âò³âèäí. Ñóðºóëÿí, íîìèí øèíšëëò³í ÿñðóëõèí ò´ë³ á³³äã öóã ýâ-àðºèã îëçëòí, áèäí îíüäèí ä´œ áîëàä á³³õâèäí, ýð¢ë-ìåíä³í áàòðóëõèí òóñêàð áè÷³ ìàðòòí, Õàëüìã óíèâåðñèòåò ø¢¢š àâñíäòí õàíëòàí ´ðãš³í³â, óíèâåðñèòåò òàäíä óëì èê óðìä ´ãòõ³, ê¢ö³ìš á³ðõ ñåäêë 碢ëºòõ³, -ãèš Áàäì Ñàëàåâ îþòíðèã óðìäóëâ.
Ò¡ÐÂ²Í ªóíàÎäàõí Ýëñòä, Õàëüìã óíèâåðñèòåòä, ´í÷í áîëí á³³äë-šèðºëèí ê¢íä òààëä òóññí áàº÷óäò Øèí šèëèí ´ìí ´ðãíä äåì ê¢ðãëºíä íåð³äñí õóðã áîëâ. Ýíä ôàêóëüòåòì¢äèí äåêàíìóä, îþòíð, ñïåöèàëèñòíð îðëöâ. Ò¢ð¢ë³ä áàº÷óäûí ýð¢ë-ìåíäèã ÿñðóëëºíà ò´ð³ð Õàëüìã ÃÓ-í ñàíàòîðèé-ïðîôèëàêòîðèéèí àõ ìåäñåñòðà Òàìàðà Ñàðàíãîâà êåëš ´ãâ. Ýíä îëí ç¢ñí ïðîôèëüò³ ýì÷íð ê´äëí³, òåã³ä îþòíð ìåäèöèíñê öóòõëœä èð³ä, ýð¢ë-ìåíä³í ÿñðóëš ÷àäšàíà ãèš ýí òåìäãëâ.
- Òèèì èê òóñòà ê´äëìø ê¢ö³ñíäíü ïðîôèëàêòîðèéèí êîëëåêòèâä õàíëòàí ´ðãš³í³â. Ìàíà îþòíðò íàì áàëºñíà ïîëèêëèíèêä îäàä êåðã óãà, ïðîôèëàêòîðèéèí ýì÷íð ýäí³ ýð¢ë - ìåíäèíü øèíšëš ýìíí³. Òàäíàñ êåí ïðîôèëàêòîðèéä îäíà?- ãèš ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâ ñóðâ. Áîëâ õóðãò èðñí îþòíð äóíä òèèì ê¢í îëäñí óãà. Òåðíü ñ³í ÷èãí áîëõ ãèš ðåêòîð òåìäãëâ, áîëâ ýâð³ííü ýð¢ë-ìåíäèí òóñêàð áຠöàãàñí àâí óõàëõ êåðãò³. Òåã³ä ôàêóëüòåòèí äåêàíìóäò îþòíðèí ýð¢ë-ìåíä á¢ðòêëºíä óëì èê îíüãàí ´ãõ ñåëâã ´ããäâ.
Ê¢íä á³³äëä òóññí, ä´œ êåðãëš³õ áîëí ´í÷í îþòíðò ïðîôêîìä èð³ä ýðëº áè÷õ êåðãò³, òèèãõë³ ýäíä ìàòåðèàëüí ä´œ ê¢ðããäõ. Ôåäåðàëüí çàêàºàð òèèì êåðã-¢¢ëäâð ê¢ö³ãäš³í³. Ýí šèë áຠáèø ì´œãí ýí êåðãò ºàðºãäâ, ñîöèàëüí êåñã äåì ýí¢í³ óë äååð ´ããäâ.
Îäà 7 ´í÷í îþòíä äåì ´ããäš³í³, êåìð ýäí îëíà ê´äëìøò îðëöšàõëà, ñ³³í³ð ñóð÷àõëà, ñòèïåíäüä áàñ íåìëò àâõ. Òåã³ä ñ³³í³ð ñóðòí, ëåêöàñ áîëí ñåìèíàðìóäàñ áè÷³ äóòòí, ãèš ðåêòîð êåëâ. Ìàíà óíèâåðñèòåòèí îþòíðèí òîîä ²ð³ñ³í ÷åìïèîíìóä, âîëîíòåðìóä, íàíü ÷èãí àêòèâèñòíð áàñ éîâíà, ýäí áàñ íåìëò ñòèïåíäüä³í àâíà.
Òåð ìåò ýê-ýöê óãàºàð ¢ëäñí îþòíðò ôåäåðàëüí çàêàíëà èðëö³ò³º³ð ÿìàðàí äåì ê¢ðããäš³õèí òóñêàð ôèíàíñèí-ýêîíîìè÷åñê ³œãèí ºàðäà÷ Î÷èð Ìàöåêîâ êåëš ´ãâ. Ôåäåðàëüí áþäæåòèí ì´œãí³ñ ýäíä ó÷åáíèê¢ä, õóâö-õóíð, õîò-õîë õóëäš àâõèí ò´ë³ 16 ì蜺 øàõó àðñëœ ´ããäí³. Óò-òóðøòàí Õàëüìã-í ´í÷í îþòíðò áîëí ñîöèàëüí äåì êåðãëš³õ íàíü ÷èãí áàº÷óäò 27 ñàé àðñëœ ´ããäí³. Òèèã÷ê³ä ýäí³ ³œã šèë áîëºí íåìð ì´œã àâëºíà òóñê ýðëºèã îðóëš ´ãí³. Ýí šèë íîìèí áîëí àõ ñóðºóëèí ìèíèñòåðñòâ 5 ñàé 200 ì蜺í àðñëœãà íåìëò ´ãâ, äåì êåðãëš³õ öóã îþòíðò òåðíü ´ããäâ.
Îëíà ê´äëìøò øóíìºàºàð îðëöšàõ îþòí Âèòàëèé Ñàìîéëîâ Õàëüìã ÃÓ-í ºàðäâð ýäíä äåì áîëí ì´ð³ ´ã÷³ñí³ ò´ë³ õàíëòàí ´ðãâ. Ýí áèèºèí àíñàìáëüä îðëöšàíà. 4-÷ êóðñò ñóð÷àõäàí ¢¢ðì¢ä볺³í õàìäàí Ôðàíöä, Èòàëüä îäàä èðš. "Ê¢í áîëºí îëíà ê´äëìøò, ñïîðòä, áèëã-ýðäìèí êðóæîêä ýñ ãèš àíñàìáëüä îðëöõàð á³³õë³, ò¢¢í³ ñàíàíü ê¢öõ",- ãèš Âèòàëèé êåëâ.
Òåð ìåò òàëäàí ôàêóëüòåòì¢äèí ñòóäåíòð ïðîôêîìä õàíëòàí ´ðãâ. Ýíä êåç³ ÷èãí îþòíðèí ýðëºèã öàãëàíü àâíà, òåã³ä ÷èãí áàº÷óä äåì³í óäàí ê¢ë³õø. ¥ðê-á¢ëò³ îþòíðò ÷èãí èê ä´œ ê¢ðããäí³. Òàëäàí ðåãèîíàñ èðñí îþòíð ò¢ð¢í ñààìä ý쳺³ä îëíà ê´äëìøò îðëöäãî á³³ñìí. ijê³ä èšëä³ä, øèí ¢¢ðì¢ä³í îëàä, âîëîíòåðìóä áîëí íàíü ÷èãí àêòèâèñòíð áîëñìí.
- Ìàäíä ìàòåðèàëüí ä´œ ´ãñí äååð³í, á¢ë³í ¢ã êåë³ä, ìàíà ê¢ö³š³õ êåðãèã, ìàíà áèëã-ýðäìèã, øóíëòûí ä´œíí³, òåð¢í³ ò´ë³ õàíëòàí ´ðãõ³ð ñåäë³â. Öóã âóçìóäò òèèãš ñ³³í³ð îþòíðëà çàëºëäà á³ðí³ ãèš êåëš áîëøãî,- ãèš ãóìàíèòàðí ôàêóëüòåòèí îþòí Ñîôüÿ Áàäìàåâà êåëâ.
-Áèäí óíèâåðñèòåòä ñóð÷àõ öóã áàº÷óäò îíüãàí ´ãõ³ð ñåäí³âèäí. Îäàõí ´ðê-á¢ëò³ îþòíðò ä´œ áîëëàâèäí. Òèèì éîâäë ìàäíèã áàéðëóëíà. Îþòíð ñóðñí äååð³í áè÷êä¢ä³í àñðíà, òåðíü áàñ ñ³í, îëíä òóñòà éîâäë. Òåã³ä òàäíàñ ê¢í áîëºí òèèì òóñòà ¢¢ëäâð ê¢ö³õë³ ñ³í áîëõ. Ê¢ö³ìšä ê¢ðõ³ð ñåäš³õ öóã áàº÷óäûã ä´œíõ ñåäêë 碢í³âèäí. Ìàäí äàðó-äàðóíü õàðºëòñ êåš ìàíà óíèâåðñèòåòèí äåëãðëòèí òóñêàð êåëõ ç´âò³âèäí. Ñóðºóëÿí, íîìèí øèíšëëò³í ÿñðóëõèí ò´ë³ á³³äã öóã ýâ-àðºèã îëçëòí, áèäí îíüäèí ä´œ áîëàä á³³õâèäí, ýð¢ë-ìåíä³í áàòðóëõèí òóñêàð áè÷³ ìàðòòí, Õàëüìã óíèâåðñèòåò ø¢¢š àâñíäòí õàíëòàí ´ðãš³í³â, óíèâåðñèòåò òàäíä óëì èê óðìä ´ãòõ³, ê¢ö³ìš á³ðõ ñåäêë 碢ëºòõ³, -ãèš Áàäì Ñàëàåâ îþòíðèã óðìäóëâ.
Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

Äàëí òàâí šèë õîîðàí õàëüìã óëñèã îëí ³ìòí³ õîðòíä òîîëàä, öààšëà õàðºóëàä Ñèâð¢ð òóóâ. Êåñã šèë äàâñí áèéíü òåð ºàøóòà šèëì¢ä ìàíà ààâ-ýýšíðèí ç¢ðêíè ´âäê¢ð áîëš ¢ëäâ. Á¢êë êåëí-óëñèã ò´ðñêí ºàçð-óñíàñíü ê´´š, êèèòí Ñèâð¢ð éîâóëàä, àðâí ºóðâí šèëä³í èê çîâëœëà õàðºóëâ. ijí áîëšàñí öàãëà áóóòà ñàëäñìóä èð³ä, ê´ãøäèã, ꢢêä óëñèã áîëí áè÷êä¢äèã ÿìàðàí ÷èãí ö³³ëºâð óãàºàð õîë õààëºä àâ÷ ºàðâ. Õààëºäàí êåñãíü á¢òí õóâöí áîëí õîò-õîë óãàºàð ãåìí³ä, ´ëñ³ä-ò¢ð³ä ñ³³º³í õ³³â. Êåñã ì蜺í ê¢í, ç³ðìñíü ´ðê-á¢ë³ðí, õààëºèí àìíä öàñí äååð ì´œêèíä ¢ëäâ.
Ìàíà ´ðê-á¢ëèí òóóš öóã õàëüìã óëñèí òóóšëà ³äë. ij³í³ ´ìí ìàíà ´ðê-á¢ë Ïðèþòíà ðàéîíà Ê´â¢ä ñåë³íä áèë³. Ýöêì Óëþ Êîðæóåâè÷ Äîãëàåâ (1913 šèë³) 58-÷ ñòàòüÿëà õàðºàä, àðâí šèë³ çàñãëà õàðºñìí. Áè ýêò³º³í, Áóëºí Ìàíäæèåâíà Äîãëàåâàëà (1915 šèë³), áîëí Àíòîí àõòàºàí áèë³â. Ìàíà ´ðê-á¢ë ºóðâí ¢êðò³, 30 õ´´ò³ áèë³, òåã³ä ìàõòà, ¢ñò³, òîñòà áèë³âèäí. Ýêì ºàðòàí ´´ò³ ꢢêä ê¢í áîëàä, õ´´í³ àðñ ýä-áîä êåäã ýðäìò³ á³³ñìí.
Äåêàáðü ñàðèí 28-ä ´ð ö³³ñí öàãëà áóóòà ñàëäñìóä îðš èð³ä, äàðóíü õóâöàí ´ìñ³ä, ºàçàðàí ºàðòí ãèš çàêâ. Áè äîëàí ñàðòà íèëõ ꢢêí áèë³â, òåã³ä ýêì íàìàã õ´´í³ àðñíä îðàºàä, Àíòîí ê´â¢º³í äàõóëàä, ñåë³í³ öóòõëœä çîãñšàñí ìàøèäèí ´´ð öóãëðñí ³ìòíë³ èðš çîãñâ. Ìàäíèã ¢ëä³÷ê³ä, ãåð¢ðí 㢢º³ä ä³ê³ä äóëàí õóâö àâõàð ñåäõë³íü ýí¢ã ñàëäñìóä ò³âñí óãà. Äàðóíü öóºàðàºèíü ìàøèíä à÷àä, Äèâíîå ñòàíöä ê¢ðãâ. Òåíä ìàë ç´´äã âàãîäò öóºàðàºèíü ñóóëºàä, õîë õààëºä éîâóëâ. Âàãîäò ìàë ç´´äã á³³ñí ó÷ðàð äîòðíü áóçð, êèèòí á³³ñìí, òàë äóíäíü çîãñšàñí áåøèí ´´ð öóºàð íåã-íåã³í ñîëÿä äóëàëääã á³³ñìí. Âàãîíä óíòõ îðì ìîäàð êå뺳ò³ á³³ñìí, áîëâ òåðíü öóãòàäíü ê¢ðòñí óãà. Òèèã³ä ýêì õîéð áè÷êí ¢ðò³º³í ê´ë äååð³í õîë õààëºèã äààš Õàíòû-Ìàíñèéñê îêðóãèí Òþìåíñê îáëàñòüä ê¢ðñìí.
Ò¢ð¢í ¢âë õàìãèí ê¢íä áîëâ. Ê¢¢í³ ºàçðò õîéð áè÷êí ¢ðò³º³í ýêì èê çîâëœ ýäëâ. Õàëüìã ´ðê-á¢ëì¢äèã íåã óò ìîäí áàðàêä á³³ðøëâ. Òàë äóíäíü çîãñšàñí áåø òåð¢ã äóëàëäãî á³³ñìí, öóºàð äààðàä ãåìíäã áîëâ. 1944 šèëä ìèíè àõì ãåìí³ä ´œãðâ, áèäí ýêò³º³í õîþðí ¢ëäâèäí. Àðº óãà, áèé³í òåš³õ êåðãò³ áîëâ, òåã³ä áèäí ºóóëü ºóóºàä, á³³ðí îðñìóäàñ õîò ñóðäã áèë³âèäí. Šèë äàâàä, íàìàã áè÷êä¢äèí ñàäò ýêì îðóëàä, áèéíü "Èãðèì Ëåäíèã" ãèäã çàºñíà çàâîäò îðš ê´äëâ. Òåíä ýäí èê ãèäã áî÷êä çàºñ äàâñëàä, ôðîíòä èëã³äã á³³ñìí. 1948 šèëä ýêì Þæíî-Ñàõàëèíñê àðëä Óãëåãîðñê áàëºñíä "Ñòðîéäåòàëü" ãèäã çàâîäò òîîñõ ç´´äã ê´äëìøò îðâ. Òåíä áè 1950 šèëä 1-÷ êëàññò îðóâ. Øêîëä áè íàñàðí áîëí öîãöàðí öóãòàºàñíü áè÷êí áèë³â, íàíëà êåñã êåëí-óëñèí áè÷êä¢ä ñóðäã á³³ñìí. Áîëâ öóºàð õîîðíäàí íèèò³ á³³š, õàìäàí íààäàä ¢¢ðëäã áèë³âèäí.
1953 šèëä ýöêì ìàäíèã îëš àâàä, áèäí ´ðê-á¢ë³ðí íåãäâèäí. Òåð öàãàñ àâí ìàíà šèðºë íåâ÷ê ÿñðàä, çàëó ê¢í ãåðèí ýçí á³³õíü ìåäãäâ. 1956 šèëä ìàíà ´ðê-á¢ëä Øóðà ꢢêí ºàðàä, óäàí á³³ëãî ´œãðâ. Šèë äàâàä, Þðà ê´â¢í ºàðâ, òåã³ä áèäí ä´ðâ¢ëí ò´ðñêí ºàçðóðí õ³ðš èðâèäí. Ê´â¢ä ñåë³íä í¢¢š èðõë³, ýíä ýäë-àõó óãà á³³ñìí, òåã³ä ýöêì à÷òà àìðëºíäàí ºàðòëàí 4-÷ òîéãòà ñîâõîçä õ´´÷³ð ê´äëâ. Ýöêì í¢¢ðëã÷ õ´´÷ áîëàä, çóðàºàí äàâóëàä îëí äóíä òîîìñðòà ìàë÷ áîëš íåð ºàð÷ éîâëà. Ýêì Áóëºí Ìàíäæèåâíà îíüäèí èòêëò³ ò¢øã áîëš, îëí šèëä³í ´´ðíü éîâñìí. 1958 šèëä ò´ðñêí ºàçðòàí èðñí³ äàðó Êàòÿ ä¢ ê¢¢êí ºàðâ, ìàíà šèðºë ÿñðâ.
Äàëí òàâí šèë õîîðàí õàëüìã óëñèí òóóšä ó÷ðñí àâðëò óãà ºàøóòà éîâäë ýíäð ê¢ðòë ìàðòãäëãî, èê ´âäê¢ð áîëš øàðêëíà. Àðâí ºóðâí šèëä³í õàëüìã óëñ ê¢¢í³ ºàçðò òóóâðò á³³º³ä, ýäí³ õ´âä ó÷ðñí çîâëœãèã äààºàä ºàðâ. Òèèì èê çîâëœ ä³êš áè÷³ ó÷ðòõà!
Ëþáîâü ÏÀÐÀÅÂÀ
Ïðèþòíà ðàéîíà Ïåðâîìàéñêèé ñåë³í

Îäàõí Õàëüìã óíèâåðñèòåòä ðåêòîð Ãåðìàí Áîðëèêîâèí ñàíëä íåð³äñí àñõí áîëâ. Äåêàáðèí 20-ä Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ 74 íàñ 碢õ á³³ñìí. Ýí éîâäëä íîìòíðèí áîëí îþòíðèí õàðºëò íåð³äñìí. Ýí¢íä Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷èí àâàëíü Ãàëèíà Âèêòîðîâíà, îëí šèëä³í óíèâåðñèòåòä õàìäàí ê´äëš³ñí ´´ðõí ¢¢ðì¢äíü, îþòíð áîëí áàãøíð îðëöâ.
Àñõíà ýêëö³ð "Ãàäàíüå íà áàðàíüåé ëîïàòêå" ôèëüì ¢ç¢ëâ, Ãåðìàí Áîðëèêîâèí áîëí òåð ¢éèí óëñèí áè÷êí³ íàñíä áàñ òèèì éîâäë ó÷ðšàñíü ëàâòà. ijê³ä àõð í¢ð ¢ã³í Õàëüìã ÃÓ-í ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâ êåëâ. Áèäí ýðê áèø Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷èí òóñê ñàíëûíü õàäºëõ ç´âò³âèäí, ÿºàä ãèõë³ ìàíà ê¢íäò³ ðåêòîð Áîðëèêîâ óíèâåðñèòåòèí äåëãðëòèí ò´ë³ áຠáèø ¢¢ëäâð ê¢ö³ñìí, ýí¢í³ ºàðäâðò ôàêóëüòåòì¢äèí áîëí îáùåæèòüñèí ´äã³ öàãèí øèí ãåðì¢ä òîñõãäëà.
Òèèã÷ê³ä Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ áàãø áîëºíä îíüãàí ´ã³ä, äèññåðòàö õàðñëºíä, ïàòüðàð òåòêëºíä ä´œ áîëšàñìí, òåð¢í³ ºàðäšàñí öàãò ïðîôåññîðìóäûí òîíü ç´â³ð ´ñâ, òèèì êåâ³ð óíèâåðñèòåòèí ò´ë³ ´´ä³í ìåðãšëòò³ êàäðìóä áåëäëºíä ýí ºîë îíüãàí ´ã÷³ñìí. Îþòíðèí êåñã êåðã¢äò ðåêòîð Áîðëèêîâ áàñ øóíìºàºàð îðëöšàñìí.
Óäë óãà 2019 šèëä áèäí Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷èí 75 šèëèí îí÷òà ´´íèã Ýëñòä, Òðîèöêä áîëí Öàºàí Íóð ñåë³íä ´ðã³ð òåìäãëõâèäí ãèš ðåêòîð Áàäì Ñàëàåâ òåìäãëâ.
Öààðàíäíü àâàëüíü Ãàëèíà Âèêòîðîâíà òîäëâðàðí õóâàëöâ: "Óíèâåðñèòåò òåð¢í³ õîéðäã÷ ãåðíü á³³ñìí, áèäí õîéð áàñ óíèâåðñèòåòä òàíüëäëàâèäí. Ê¢íä³ð ãåìòñí³ õ´´í Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ ´äã³ öàãèí àïïàðàòóðò ýð¢ë-ìåíä³í øèíšëë³, àøíü ñ³í áèë³, òåã³ä àâàëüì öààðàíäíü øóíëòòàºàð ê´äëõ ñàíà 碢š³ñìí, éèðä³í îíüäèí øóíëòòà, óðìäòà ê¢í á³³ñìí. Õîë éîâëºíàñ ñ´´íè ´ð³ëë³ èðñí áèéíü ´ð¢íäíü ê´äëìøò³í ºàðäìí”.
Ýäí³ Ãàëèíà ꢢêíü ºàçàäûí îðäóäò, òåð òîîä ßïîíÿ áîëí Àâñòðàëèí âóçìóäò ê´äëš, áèîëîãèí õàëõàð øèíšëëò êåí³. Ê´â¢íü Äàíçàí ýê-ýöêä³í îíüäèí êèëìš³í ´ã÷ éîâñìí. Áè÷³÷èí, ëèòåðàòîðèí áèëãò³ áîëàä ýí õàëõàð ê´äëš³í³. Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ ÷èãí ꢢêí, ê´â¢íä³í îíüãàí ´ã÷ éîâñìí. Äååðëêõ, îíö ç´â, îíö ñ³í òààë áèéèííü ò´ë³ õ³³äìí áèø, ïàëàòêä ýñ ãèš ãèè÷ë¢ðèí "ëþêñò" á³³õìí ãèš éè뺚³ñìí óãà.
- Áèäí Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ë³ íåã âóçä - Íîâî÷åðêàññê ïîëèòåõíè÷åñê èíñòèòóòä, ñóðëàâèäí, õàìäàí ê´äëš³ë³âèäí, õàìãèí ò¢ð¢íä èíæåíåðèí ôàêóëüòåòèã õàäºëš, òåð¢ã ´ð㚢ëõ ê¢ñë ò³âš³ë³âèäí. Ïðèêàñïèéñê âóçìóäûí àññîöèàöèã áèäí õàìäàí òîãòàšàëàâèäí, òåð¢í³ òóñêàð ²³äðõí³ òåõíè÷åñê óíèâåðñèòåòèí ðåêòîð Þðèé Ïèìåíîâ ÷èãí Ãåðìàí Áîðëèêîâëà õàìäàí ¢¢ëäš³ë³âèäí ãèš òîäëšàëà, - ãèš ¢¢ðíü, äîöåíò Ñåìåí Âàñëÿåâ òîîëâðàí êåëâ.
Öààðàíäíü Ñàíàë Áàäìàåâ ꢢíäâðò îðëöâ. Ö´´êí ¢ã íàìòðèí òóñêàð ýí êåëâ.Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ 1971 šèëä àññèòåíò áîëš Õàëüìã ÃÓ-ä èðš ê´äëâ, òàœº÷èí áຠíàñòà íîìòíðèí ñîâåòèí àõëà÷ á³³ñìí. 1990-÷ šèëì¢äèí ýêëö³ð ðåêòîð áîëñìí.
-Áè Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷èí 20 ¢éèíü ìåäí³â, ýäí öóãòàí òàœº÷äàí òîîìñðòà ³ìòí á³³ñìí, òåð ìåò ðåêòîð Áîðëèêîâ Õàëüìã ÃÓ-í áîëí òàœº÷èí äåëãðëòä èê ò³âö³í îðóëš ìàíà ãåðëò³ èðã÷èã ÷èãí éè뺚 òîãòàš éîâñìí,-ãèš òîîëâðàí ïðîôåññîð Ïåòð Áèòêååâ êåëâ. - Ãåðìàí Áîðëèêîâëà õàìäàí ê´äëš³ñí ¢¢ðì¢äíü, áàãøíð òåð¢í³ ¢¢ëäâðèíü 䴜횳ñìí, òåã³ä õàìöó ê¢÷í-÷èäë³ð óíèâåðñèòåòä àñïèðàíòóð, äèññåðòàö õàðñäã ñîâåò, äîêòîðàíòóð òîãòàãäñìí.
Öààðàíäíü ïðîôåññîðìóä Ëàã Áàäìàõàëãàåâ, Âëàäèìèð Óáóøàåâ áîëí íàíü ÷èãí áàãøíð òîîëâðàðí õóâàëöâ. Éîñòà ºàðäà÷ áîëñí äååð³í Ãåðìàí Ìàíäæèåâè÷ óíèâåðñèòåòä íîìèí øèíšëëòèí, ñóðºóëèí ê´äëìøèí, ìåðãšëò³í ´´äë¢ëõèí ò´ë³ ñ³í òààë òîãòàñìí, ýí¢í³ ò³âñí óë-ñ¢¢ð³ð ò¢øã êåš Õàëüìã óíèâåðñèòåò ²ð³ñ³í äåëãðëòò³ âóçìóäûí òîîä îðšàíà.
Ò¡ÐÂ²Í ªóíà

Êåç³í³ øàòð èê- áè÷êí óãà íààääã á³³ñìí. XIX çóí šèëèí ýêëö³ð õàëüìã í¢¢äë ºàçð ò´ã³ëš éîâñí íîìò-øèíšë³÷ Â.Áåðãìàíà áè÷ñ³ð, øàòðò áàÿ÷óä, ãåëœã¢ä áîëí ýãë óëñ ÷èãí äóðòà áèë³. 1852 šèëä ìàíà ºàçðò èðñí îðñ ýòíîãðàô Ï. Íåáîëüñèí èèãš áè÷ñìí: "Õàëüìãóäûí õàìãèí òààñòà íààäí - øàòð".
Øàòð íààäëºíà êåìä õàëüìãóä ã¢í óõàºàí ìåä¢ëäã á³³ñìí. Íåð ºàðñí îðñ øàòð÷ Àëåêñàíäð Ïåòðîâèí òîäëâðò èèãš êåëãäš³í³: "1821 šèëä íàíä ãåíåðàë Ïàñêåâè÷ë³ òàíüëäõ àðº ó÷ðëà. Òåð õàëüìã íîéíëà øàòð íààäš. Šèðºëäì ò¢ð¢í áîëš òèèì ê¢÷ò³ øàòð÷ õàðºâ ãèš õàëüìãèí òóñêàð ýí êåëë³".
Øàòð îëí äóíä ´ðã³ð òàðõãäñìí. Õàëüìã óëñò èèì ¢ëã¢ð á³³í³: "Øàòð íààääã äàñëºíä àëòí ÷èãí õàðì áèø". Õàëüìã øàòð ýâð³ êåëí-óëñèí çîêàëìóäòà. Òåäí³ íåð³äëºí, êåâ-ÿíç ìàíà í¢¢äë óëñèí á³³äë-šèðºë, àâã-á³ðö, àâúÿñ-çàœøàë ìåä¢ëí³. Êåëõä, "êîðîëü" õàëüìãàºàð "õàí", ýíòí àëâòûí ¢çìšò³ ýçí, îëíà àëäð ¢¢ëä³÷ áîëšàíà. "Ôåðçü" - "áåðñí", ýíòí öåðã³ õóâö-õóíðòà, çåð-çåâò³ ºàðäà÷. "Ñëîí" - "çàí". Õàëüìãóä ä´ðâí ç¢ñí ìàë, òåð òîîä òåì³, ´ñêí³. Çàí (ñëîí) õàëüìãóäûí á³³äë-šèðºëä îëçëãäõø. Òåã³ä ìàíà øàòðò ýíòí "òåì³íä" ñîëüãäñìí.
"Ëàäüÿ" - "òåðãí". Êåç³í³ õàëüìãóä öóã òîîòûã òåðã³ð ç´´äã á³³ñìí. Ýíòí îäà ÷èãí ìàë÷íðò èê òóñàí ê¢ðãí³. "Ïåøêè" -"ê´â¢í". Õàëüìãóä áè÷êí øàòðèã (ïåøêè) õîøò á³³õ äàëà ìàëìóäëà 䢜ö¢ëäã á³³š. Áîëâ ýäí ýí¢ã "ê´â¢í" ãèš íåð³äš. Ìàíà ´âêíð øàòðèã ³ð¢í³ð õàäºëäã áèë³. Òåäí òåð¢ã áóëàð êåñí ò¢œãðöãò ò³âäã á³³š.
Øàòðèí áåòê (øàõìàòíàÿ äîñêà) ìîäíàñ êåãääìí, òåð¢ã õàëüìã çååã³ð êååð¢ëäã á³³ñìí. Êåç³í³ øàòðèí ôèãóðìóä õàìãèí ¢íò³ ìîääàñ, ÿñíàñ, ´âð³ñ êåãääã áèë³. Ýäí öóºàð õóäîæåñòâåíí êåâ-ÿíçòà áîëäìí.
Õàëüìã øàòðò "õàí" éèð øóíìºà. Áîëâ ìàíà øàòðò "õààíà" ðîêèðîâêèí çîêàë óãà. Ýí øàòðèí áåòêèí 8-÷ ãîðèçîíòàëüä ÿìàðàí ÷èãí ºóðâí ïîçèöàñ éîâõ àðºòà áîëšàíà. Õàëüìã øàòðò á³³õ 8 "ê´â¢í³ñ" (ïåøêè) çóã íåãíäíü ãîðèçîíòàëüí òàòàñ äàìšàä, ýâð³ îðìàñí ê´íäð³ä éîâõ ç´â ´ããäí³.
Ìàíà øàòðò öàºàí ôèãóðìóä ýðêš³í óãà öàºàí êëåòêä ò³âãäí³, õàð ôèãóðìóä -õàð êëåòêä. Ýíòí äîðä ¢çãèí óëñèí õ³ë³öë³ èðëöí³.
ÁÎÑÕÌŠÈÍ Âàëåíòèíà