Цуг делкід, урдк Советск Союзд, ода Ірісід, СНГ-н орн-нутгудын бичкдўдт болн арвтнрт ик темдгті «Артек» лагерь одахн 95 љилин ончта ґґнін темдглв. Крым тоха арлд, Хар тењгсин сііхн кґвід 1925-ч љилд лагериг бўрдісмн. Тўрўлід энтн цґґкн палаткс болн модн гермўд біісмн, дікід ик орн-нутгин бичкдўдин лагерь ґсід-ґргљід Советск Союзин цуг республикўдин сурєульчнриг негдўлљ йовсмн.

“Көгшн күүнлә харhад күүндхлә, ухани сергмҗ болдг” гиһәд хальмг хуучн үлгүр бәәдг. Мини ээҗ най күрсн Ольга Александровна Чурюмова (Буджалова) одахн нанд нег соньн тууҗ келҗ өгв. Келсн тодлвринь бичәд, тана оньгт тусхаҗанав. Эднә бәәсн Бембәхнә әәмгт теднлә хамдан Зодьбина Бадм гидг күн бәәҗ. Октябрин хүвсхлин өмн эн күн хурлд церглљәҗ. Советин йосн тогтагдсн цагт хурлд церглдг улсиг цааҗла харһулдг бәәсмн. Кесгинь хаһад алсмн, зәрмснь “ГУЛАГ”-т әмнәсн хаһцад хорсмн.

Ода Хальмг Тањєч бурхна номин талар эрк-чґліті, сул болсн бііні. Аль сансн цагтан кўн болєн хурл-сўмдін одад, тенд мґргн-зальврад, эврі кех кергін кўціх арєта бііні. Зуг, хурлд ўўлдх олн юм мадн сіінір медлго біінівидн. Тедні негнь – кўрд эргўлх йосн. Ода хілін бііхнь, мана хальмгуд хурлд ирхлірн, адєад-шидєід, толєаєан ґнділєљ эргндк юм ўзлго, кўнд аца авч йовсн кевті кґл доран алт-мґњг хііљісн кевір гўўєід орна. Иим біідлтієір хатрљасн манахсиг шидр ўзчкід, мини таньдг кґгшн ґвгн Боора аав гидг нерті кўн уурлад одв.

Эн љил мана Шарнут селіні хальмг келн-імтні «Теегин айс» ансамблин 60 љилин ґґн кўцљіні. Эн ансамбльд мини эк Муучкан Шонта, мини дў кґвўн Муучкан Николай, дў кўўкм Муучкан Булєн орлцљ йовла. Би йисдгч классасн авн ду дуулдг билів. Мини дуулсн тўрўн дун – «Хаалє». Би грампластинкд бичљ єарєсн Кулешова Лидиян дууг соњсад дасч авлав. Мини эк эн ансамблин дууч билі.

Эн љил бидн мана Хальмг автономь бўрдсні 100 љилин ґґн темдглљінівидн. Эн ончта ґґн мана тањєчин кўн болєнд темдгті болн тууљлгч чинрті болљахнь маєд уга. Шидр Элст балєснд біідг кўч-кґлсні ветеран Љамбин Надежда 100 љилин ґґнін темдглснь медітд болн энўні ґґрхн элгн-саднд ик байрта йовдл болв. Зун нас наслна гидгтн басл ґвірц болн ґргмљті байр болљана. Надежда Намишевнан біідл-љирєл тґрскн єазр-уснаннь тууљла бат залєлдата. Эн тууврин болн дііні тўрў-зўдўг дааљ єарсн, тґрскн тањєчин босхмљд болн делгрлтд ўнн-чик седклтієір кґдлљ йовсн кўн болна.

Хальмгин автономин 100 љилин ґґнд нерідсн номин сўўртін Санкт-Петербургд бііх Дорд ўзгин єар бичмрин кўрілњгин номтнр соньн нег илдкл кев. Терўг филолог номин кандидат Александр Зорин болн єоллгч зурач-шинрўліч Любовь Крякина номтнрин оньгт тусхав. Ґвірц хальмг бичмр дурсхл олдсна тускар, тґвд келні бичлєір тер бичгдсні тускар тедн зіњглв. Соньн олвр тўрўн эдні єарт тусхларн зґвір эвдрсн, салврсн біідлті біісмн. Тегід терўг цеврлід, диглід, ямаран диг-дарата біісинь йилєхин тґлі дала цаг болн ик кўчллт керглгдв.

Дґрвн сар хооран COVID-19 гидг хальдврта гем мана љирєлин йовудыг соляд, эврі ўлмієін кўргв. Урднь ўзгдід уга гемлі тањєчин обсерватормудт, госпитальмудт болн шинљллт кедг учрежденьст кўсдундур мињєн эрўл-менд харлєна кґдліч ноолда кељ йовна. Тедн дунд 400 эмч, 800 дунд медицинск кґдліч, 250 санитарк болн 100 љолач ўнн-чик седклтієір кґдлљ, імін болн эрўл-мендін ірвллго кґдлљіні. Нег ўлў ода, єањ халун ґдрмўд зогсљах цагла эдн ик зовлњ эдлљ бачм біідлд кґдлх зґвті болљана. Болв тер бийнь эдн кґдлмшін даавртаєар кўціљ, гемті улст дґњгін кўргљ, кўн болєнд цаєан седклін нерідні.

Хальмг Тањєчд дала тґр бііні. Тер тоод нег чинрті гисн тґрнь энтн хальмг келін хадєлљ делгрўллєн. Ода дундын сурєульд долан хонг болєнд хальмг келні хойр кичіл давулгдна. Эннь дегд бає, сурєульчнр дасч чадшго. Долан хонгин эргцд кўўкдин тґлі хойр кичіл давулад, тґрскн кел дасхљ болшго.

Эн хойр цергч мини уханас єархш. 1945 љилд бидн Сиврт, Алтай гидг селінд біілівидн. Би сурєуль орад уга билів, юњгад гихлі бидн орс кел меддго билівидн. «Дін чилв!» – гиєід імтн уульлдад, инілдід, байрлад, олн імтн хіікрлдід йовдг билі. Яєад імтн тиигід йовдгинь нанд медгддго билі.

Хальмг улсин амн үгин зөөрт түүклəн (домг-туульс, домгуд, түүкс) номин шинжллтс гүүнəр судлгдад уга. Хальмг урн үгин зокъялд иим үүдəврмудиг «домг» эс гиҗ «амн үгин тууҗ» гиҗ нерəднə. Зəрмдəн домгиг «домг-туульс» гиҗ орчулна, тууҗиг «амн үгин тууҗ» гиҗ чинрəрнь келнə. Келмрчнр домгиг, амн үгин тууҗиг «келвр» эс гиҗ «соңсхвр» гиҗ келнə.