Төрскән харсгч Алдр дән төгсәд далн долан җил болв. Дән гисиг меддго болв чигн тер бийнь бидн мана салдсмудын залу-зөрмгин, ик бәрлдәнә туск келврмүд соңсхларн, фильм хәләхләрн нульмсан бәрҗ чадхшвидн. Мана орн-нутгт тер аврлт уга дәәнд өөрхн улсан эс геесн өрк-бүл уга, юңгад гихлә цуһар төрскн һазр-усан хортнас сулдххар боссмн. Кесг сай күн дәәнә һалд орв, тер тоод мана бичкн Цаһан Нур селәнәс дөрвн зун күн цергт мордв, теднәснь өрәлнь хәрҗ ирсн уга. Эндр мана селәнд Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцсн нег чигн ветеран уга. Болв күн болһна нерн болн залу-зөрмг йовдл мана санлд әрүнәр хадһлгдҗана. Цаһаннуурахн фронтд дәәлдсн, әмән өгсн, зәңг-зә уга геедрсн болн әмд-менд хәрҗ ирсн салдс болһна нериг мөңкрүлҗ хадһлхар шунна.

Өдр болһн гилтә төв телеүзләр Украинд болҗах шишлң цергә керг-үүлдврин йовудт залу-зөрмг йовдл һарһсн салдсмудын тускар келнә. Бачм бәәдлд зөрмгән үзүләд, үүрмүдән харсҗ хортыг уга кесн йовдлмудын тускар соңсхларн бахмҗ үүдҗ, мана цергчнр менд-амулң йовтха гиҗ дотран зальврнавидн. Одахн нег тиим соңсхврт көлгн-күчнә ротын әңгин командир ах сержант Эрднь-Һәрән Баатрин тускар келв. Мана нег һазра улс хальмг цергчин тускар төв телеүзләр келснә тускар нег-негндән күргҗ йосндан бахтв.

Эндр – сурһмҗлачин болн ДОУ-н цуг көдләчнрин байрин өдр мөн. 1863-ч җилд туслң эн өдрлә Санкт-Петербургд хамгин түрүн бичкдүдин сад секгдлә. Тер йовдлар ул кеҗ сурһмҗлачин Өдр үүдәлә. Ода мана таңһчд райодар болн Элст балһснд шин садмуд тосхгдна, шинрүлгднә. Тиим кевәр бичкдүд хол селәнд чигн, хотл балһснд чигн әдл сән таалд өсчәнә.

Намҗавин Содмона нернь Хальмг Таңһчин тод бичгин, хальмг келнә босхмҗла өөрхн залһлдата. Эврә әмдрлин цуг үүлдвринь өөрд-хальмгин келнә, үндсни сойлын делгрлтд нерәдсмн. Нарт-Делкән моңһлч эрдмтнрин дунд Содмон-багшин нериг эс меддг номтнр ховр болх маһд уга. Содмон-багшла харһсн күн энүг наснаннь туршарт төрүц мартшго, әрүн дүринь чееҗдән хадһлҗ йовхмн гиҗ цуг номтнр ухан-тоолвран медүлҗәнә. Моңһл келтнрин, Шинҗәнә Хальмгин номтнриг хамцуллһар, Әрәсән Китд Улс хойрин номтриг өөрдлүлхәр ик көдлмш кеҗ йовснь темдгтә. Өөрд келнә шунмһа үүлдәчин болн билгтә багшин санлыг тевчәд эн илдклән нерәдҗәнәвидн.

Урҗ өдр Элстд таңһчин залврин ик залд Әрәсән санитарн-эпидемиологическ цергллтин 100 җилин өөнд нерәдгдсн байрин хург болв. Терүнд Хальмг Таңһчин залврин Ахлачин үүл дааҗадг таңһчин финансин министр Шурһчин Очр, Хальмг Таңһчд ах федеральн инспектор Александр Беляев, таңһчин Улсин Хуралын (Парламентин) Ахлач Анатолий Козачко, министерствсин һардачнр, санитарн-эпидемиологическ цергллтин ветеранмуд орлцв. Хургин эклцәр таңһчин ах санитарн эмч Санҗин Җаңһр цергллтин көдләчнриг болн ветеранмудыг ончта өөнлә йөрәҗ, зун җилин эргцд делгрлтин хаалһ ямаран болсна тускар келҗ өгв.

Одахн, Хальмг Келн-улсин бичмрин өдрин байрла залһлдулҗ, таңһчин Толһач Хаска Бату «Келни билг» мөрән лауреатнрт дипломинь бәрүлҗ өглә. Тер өөдән ачлвр авсн улсин тоод Лагань района Северн селәнд бәәдг Болдыревихнә өрк-бүл йовна. Айса Станиславовна – Северн дундын сурһулин хальмг келнә багш, төрскн келнә медрлиг сурһульчнртан өгнә. Владимир Викторович харулч болҗ бүрдәцд көдлнә, дөрвн үрнь – һурвн күүкн, нег көвүнь төрскн келән, келн-улсин авъясан сәәнәр медтхә гиҗ сурһмҗ өгнә.

Давсн амрлһна өдрмүдт Элст балһсн 157 җилин өөнән темдглв. Балһсна сән өдрт нерәдгдсн керг-үүлдврмүдт ик-бичкн уга орлцҗ, сергмҗтәһәр амрч цаган байрта-шуугатаһар давулв. Эн өдрмүдт спортивн, бичкдүдин тергдин марһас, шимтә хот-хоолын, бииһин фестиваль, келн-улсин сойлын байр, концерт болн нань чигн керг-үүлдвр болв. Байрт кесг гиичнр болн зуульчнр орлцҗ, мана таңһчин хотл балһсна байр өөдән кемҗәнд бүрдәгдсиг темдглв.

Бичкн күүкн Валя сурһульд орхиг теңкән уга күләдг билә. Эднә өрк-бүл Сиврин һазрт тууврт бәәснә хөөн төрскн Астраханск мүҗин Лиманск района Зензели селәнд нүүҗ ирв. Энд Валя сурһульд орв. Түрүн багш Раиса Ивановна Фёдорова күүкд-көвүдт то-үзг дасхҗ, медрлинь гүүдүлҗ арднь орҗ сурһв. Түрүн багшнь чаңһ неквртә болсн бийнь цаһан седклтә, үнн-чик хәләцтә, килмҗтә күүкд күн бәәсмн, тегәд бичкдүд Раиса Ивановнаг күндлҗ, үгәснь һардго бәәсмн. Эднә класст орс, хальмг, маңһд, хасг болн нань чигн келн-улсин элчнр сурдг бәәсмн, болв багш кениг чигн йилһдго билә. Бичкдүд түрүн багшин нилчәр гүн медрл болн чик сурһмҗ авч өлзәтә сән үрд болҗ өсв.

Давсн долан хонгин чилгчәр Әәдрхн балһснд Көк теңгсин доладгч медиафорум болв. Келхәс, эн өргн керг-үүлдвриг давулхар Көк теңгсин Әрәсән, Казахстана, Азербайджана, Ирана болн Туркменистана тавн орн-нутгин 2014-ч җилд болсн саммитд шиидв. Тегәд 2015-ч җиләс авн эн форум эклцән авна.

Давсн зун җилин 60-гч җилмүдт хамгин нәрн төр ямаран бәәсн гихлә, тиигхд Хар Һазра района белчриг хәрү авх кергтә билә. Тер цагт Хальмг АССР-ин һурвна нег хүвнь мана таңһчла хам-хоша бәәдг регионмудын нәәмәдллһнд бәәсмн. Үлгүрнь, Хальмгин 7 462 миңһн гектар һазрас 1 300 миңһн гектар Сарпулин крайин нәәмәдллһнд билә, 495 миңһн гектар – Әәдрхнә мүҗ, 434 миңһн гектар Ростовск мүҗ, 211 миңһн гектар Дагестан, 22 миңһн гектар Аһшин мүҗ олзлҗала. Мана таңһчин Хар Һазра белчрт эн регионмуд хойр шаху сай хө асрад, теднә хурц туруһар һазриг үрәһәд, урднь цецгәрҗәсн теегиг йосн көдәд хүврүлҗәлә. Эн учрар КПСС-ин обкомин негдгч сегләтр Городовиковин Басан 1965-ч җиләс авн эврә һазран таңһчин медлд орулхар көдлмшән эклсмн. Яһад 1965-ч җиләс гихлә, мел тер җилд СССР-ин Министрмүдин Советин тогтаврас иштә Хар Һазра белчр олзлҗасн регионмудын нәәмәдллһнә болзг чилҗәлә. Тегәд Хар Һазра идгүдиг эврәннь медлдән авхар Басан Бадьминович хамгин түрүнд 1965 җилд Ик Буурла район тогтасмн. Эн йосндан аһу ик көдлмш билә.