Күн болһнд тааста керг бәәнә. Зәрмдән кен-негнднь нам хойр-һурвн тааста керг бәәнә. Эврә һарарн юм уйх, ке хувц өлгх болн олн зүсн сәәхн кегдлмүд кех – эннь нурһлҗдан күүкд улсин тааста керг болна.

Күн болһнд җирһлднь негн болв чигн сән үр бәәх зөвтә. Бәәсәрн хувалцдг, байр-зовлңгиг хамдан дааҗ һардг, түрүн дуудврар күрәд ирдг үр өөрхн элгн-саднас деер болна. Зәрмдән тиим ицлтә үр-иньгиг олҗ авхд амр биш. Икр бичкдүд һарсн цагасн авн насн-җирһлиннь туршарт хамдан бәәҗ, нег-негән хәләһәд, удан салҗ хол бәәҗ чадхш.

Сурһульчнрт тааста эрдм шүүҗ авхд дөң болхин болн эмнлһнә халхар ик сурһульд орхд белдвр кехин төлә «Мини иргч эрдм» гидг төсв батлгдв. Эн төсв П.Жемчуевин нертә таңһчин эмнлһнә ах эмч Калан Александрин болн Хар Һазра района Басңга Баатрин нертә Комсомольск гимназин һардач Батыра Маринан седвәрәр батлгдв. Шидр гимназин сурһульчнр эн төсвин медлд таңһчин эмнлһнд ирәд, әңгүдин үүлдврлә таньлдв.

Моңһл келтә улс әмдрдг һазрт үстә (хальмг) цә хамгин күндтә ундн гиҗ тоолгдна. Үсәр үслҗ чансн агта, өткн, зандн улан цә күн болһна җирһлд туста болсарн, теднә әмдрлин ут хаалһд дурлҗ эдлдг идән болснь учрта. Цәәһәр дееҗ өргх заңшал кезәңк цагас авн бәәһәтә юмн. Тедү мет «цаасн нимгн болв чигн номин көлгн, цә шиңгн болв чигн хотын дееҗ» гисәр Цаһан Сарин нег шинлә хальмг өрк-бүл болһнд хамгин түрүнд тоста җомба чангдх. Моңһл келтнр дунд үстә цәәд нерәдсн амн үгин үүдәврмүд йир олн бәәнә.

Лу сарин 10-д Сарпан района Аршан-Зелмн поселкд хальмг теегин хәәртә үрн, шүлгч, бичәч, һардач, номт, Хальмг Таңһчин билг-эрдмин ачта үүлдәч, Әрәсән сойлын ачта көдләч Санҗин Николайин санлынь мөңкрүлҗ бумблв секгдв. Эн көдлмшиг Әрәсән ачта зурач, скульптор Нарн Эледжиев күцәв.

Нер єарсн зурач Илья Репин «Хол ґґрхн» гидг тодлврин дегтртін хальмгудын тускар бас бичлі. Эн 1844-ч љилд Чугуев балєснд єарсмн. Эн бичкн балєсн ґвірц болсмн. Юњгад гихлі тенд улан залатнр олар бііршллі. Тегід терўг нам «Хальмгин» гиљ неріддг билі. Чугуев балєсна сўлдиг тўрўн авгтан хойр хальмг ўлд кеерўлдг біісмн.

Һуч һар җил хооран өрк-бүлән өндәлһсн Данзн Бальджирович болн Саглр Батаевна Цереновихн тавн үрндән болн нәәмн ач-зеедән чик сурһмҗ өгч, цугтаднь җирһлднь бат түшг болҗ бәәнә. Бийснь эдн эк-эцкиннь зааврар цаһан седклтә, әмтнлә тевчңһү, үнн чик хәләцтә улс болҗ өсв, тиим кевәр күүкдән чигн бас өсксн болдг. Нидн экин сән өдрлә эднә өрк-бүлиг күүкдтән чик сурһмҗ өгсн, отг-әәмгтән күндллһ олсн төләднь Хальмг Таңһчин правительствин Ханлтын бичгәр ачлсмн.

Шишлң цергә керг-үүлдврт орлцҗах цергчнр даалһвран күцәһәд, бүрн-бүтн хәрҗ иртхә гиҗ бидн цуһар дотран зальврҗ, тедниг дөңнхәр буйнч седклин керг-үүлдврмүдт орлцнавидн. Өдр болһн бидн зәңгллһнә һарцс хәләҗ, цергә даалһвран күцәҗ йовх залу улс гертәсн бичг эс гиҗ белг авхларн байрлҗ, эднд таньл уга улс цаһан седкләсн дөң күргдгиг өөдәнәр үнлдгиг үзнәвидн. Әмтнә бүлән үг болн цаһан седкләсн илгәсн белг эднд ик урмд өгнә. Нег үлү бичкдүд эс гиҗ ах үйин улс эднд бичг бичҗ, күнд цагла дөңнҗәхән медүлхлә, цергчнрт ик байр үүдәнә.

Сүл җилмүдт мана таңһчд федеральн болн региональн келн-улсин төсвс өргнәр күцәгдҗәнә. Энүнә йовудт таңһчин селәдәр социальн чинртә бүрдәцс тосхгдҗ эдлврт орулгдв.

Хальмгин хотл балһсна төвд бәәх эн көгҗмин сурһуль кесг бичкдүдт җирһлин хаалһинь сексн болдг. Нертә олн көгҗмчнр, багшнр, артистнр энд бичкндән эклҗ медрл авч көгҗмин делкәд ишкдл кесн болдг. Тууҗд орсн сурһулин 85 җилин өөн олн улсин җирһлд пандемий болн нань чигн тоот учрсн төләд ик өргәр темдглсн уга. Ода бәәдл эвтән орҗах цагт энд көгҗмин олн халхар медрл авчах күүкд-көвүд байрин ик концерт үзүлхәр белдҗәнә.