Хуучн үгд худл уга

17-08-2021, 15:42 | Общество

Моңһл келтнр амн үгәр йир байн улс. Амн үгин төрл-зүүл (жанры) болн зокъялмудын кемҗән әдл биш. Тернь келнә кеермҗ болад, олна седкл авлснд олн улс амн үгдән дурта болн хару. Күңкл ухата мана өвкнр чееҗдән хадһлад, үйәс үйд келгдә бәәҗ ирсн эн зөөр күүнә әмдрллә бат залһлдата болдгнь үнн. Амн үгин төрл-зүүләс домгуд хамгин эрт цагин үүдәврмүд болҗана. Теднә ик зунь кезәнк мана өвкнр Алта һазрт хамдан йовсн цагт үүдәсн маһд уга. Домгудт эрт цагин улс йиртмҗин, эргндк бәәдлин, эс гиҗ тууҗд орсн нег алдр күүнә тускар келгддг деерән, тер цуг йовдлмудыг әмтн яһҗ үзсн бәәҗ, олна үзл-санаг медүлнә. Кедү зун җилмүд давад, цаг сольгдад, цаг үйин некврәр чееҗд хадһлгдад ирсн амн үгин зөөриг бичгт буулһҗ авгдсн бәәнә. 1980-ч җилмүдт Шинҗәнә өөрдин сегәтнр олн әмтнә амн үгиг цуглуҗ авлһна көдлмшиг эклҗ авад, “Хан Тенгр” гидг седкүл барлҗ һарһад олн домг, үлгүрмүд бичүлҗ барлҗ хадһлсмн. Хуучн үгд худл уга гисн үлгүр бәәнә. Тегәд тадниг тер домгудла таньлдулҗанавидн.
Өөрд эргтәчүд (залу улс)
зүн чикндән сиик зүүх учр

Зүнһар дөрвн өөрдин нутгт Ик Миңһн гидг нег өвгн эмгн хойр бәәҗ гинә. Эдн хойр үрн-садн уга бөгәд (болад) өвгнь заһс һохдҗ әмдрл өңгрүлдг (давулдг) бәәҗ гинә. Тиигәд нег өдр өвгнь заһс һохдхар һолд күрхләнь һолын усн улаһар урсч бәәсн гинә. Тиигәд өвгн энх оруһин улан уснас заһс һохдҗ бәәтлнь, һохднь юмн торснд татад һарһад ирхлә, зүн чикәрн һохд өлггдсн нег бичкн көвүн һарч ирҗ. Көвүнә киилгин захд зәәдәртә товч бәәсн бөгәд (болад) эмгн өвгн хойр эн көвүг цевр сәәхн асрн өскәд һурвн нас күрснд ик бөдүн цогцта көвүн болҗ, көлг-уна даахго болсн төләднь үрглҗ йовһн йовдг җигн. Тиигәд Йовһн Мергн гидг нер авсн гинә. Өвгн эмгн хойр көвүндән Төмр Лаң гидг нер өгсн болхла, Төмр Лаңнь зүн чикнә ашгар һохд торсн учрас Зүн Һарин эргтәчүд (залу улс) зүн чикндән сиик зүүдг болсн гинә.

На. Бүүвә, залу, 58 наста, Ховг-Сәәр селәнә Улан-Мөчрин кадр (партин көдләч). Эврән меддг тус үлгриг 1989 она 10 сард бичәд авсмн. “Хан
Теңгр” седкүлин 1990 она 1-ч тойгас авгдв.



Күмс (әмтн) һурвн дәкҗ
хот идх болсн тускар
Эрт урд цагт, Теңгр-Бурхн күмн төрлктниг зокаҗ болад, күмн (күн) чохм өдрин кедү хот идх тускар санад, сүүлднь өдрт нег саам (нег дәкҗ) хот идтхә гиҗ батлад, үкриг дуудҗ ирәд:
- Чи ода күмнд өдрин нег дәкҗ хот идтхә гиҗ кел, – гиһәд йовулҗ. Үкр санҗ (бодҗ) үзәд күмн өдрин нег дәкҗ хот идхлә өлсхәс әәһәд, күмнд сана зовҗ арһан барад, “Ода ю болсн җигн би күмнд одҗ өдрин һурв дәкҗ хот идтхә гиҗәнә гиһәд келсү”, – гиһәд күрәд күмнд:
- Таанриг Бурхн-Теңгрәс зокал тогтад өдрин һурвн саам хот идтхә гинә, – гиһәд келчкәд ирхләнь, Бурхн-Теңгр үкрәс:
- Күмнд өдрин кедү дәкҗ хот ид гиһәд келвч? – гихлә, үкр:
- Өдрин һурвн хот идцхәтн гиһәд келүв, – гихләнь, Бурхн-Теңгр уурлад үкрин хамрар нег ишкләд:
- Чи шилдән какута мод (ярмо) тәвәд күмнә гесинь теҗә! – гиһәд көөҗ гинә. Тиигәд түүнәс экләд үкрин хамр урднь шовһр бәәснәсн хавтха болсмн. Шилдән какута мод тәвәд күмнд андс-терг чирҗ заргддг болсн гинә.
Чөҗәв, залу, 37 наста, Хошуд селәнә засгин һазрин кадр (партин көдләч ). Баһдан соңссн домган бичүлв.

Луст тәкхин үүсл (һарлһн)

Эрт урд цагт гинә. Нег сүм бәәҗ, хаҗудан нег булгта сәнҗ гинә. Эн булгас нег манҗ өрүн болһн тәклин ус авдг сәнҗ. Эн манҗ болхла цеңнсн сәәхн хооларн үлү сәәхн ном яңнҗ умшдг сәәхн өңг-зүстә манҗ сәнҗ гинә. Нег өрүн эн манҗ угин (тогтсн) йосарн тәклин ус авхар булгин хаҗуд күрснд нег үзсклңтә сәәхн күүкн ирәд зогсҗ орксн бәәдг гинә. Манҗ эн күүкиг һәәхҗ:
- Күүкн, чи хамаһас ирсмб? Ямр учр йовдлта, хама күрдг болад йовҗанч? – гиҗ сурхла, күүкн:
- Би Луст хаана күүкмби, би тана цеңнм сәәхн хоола урсм сәәхн умшлһитн соңсхар ирләв, нанд нег умшад өгтн, – гихлә, манҗ үг-дун угаһар усан удхад авдг болхла усн генткн бутьхг (цегән биш) болҗ одҗ гинә. Тиигхлә, манҗ уурлад тер сәәхн күүкиг:
- Альк һазрин савдг биләч? Ямр хортн дәәсн биләч? Нүдндм үзгдл уга зәәл, – гиснд тер сәәхн күүкн уга болҗ одсн гинә. Арднь булгин усн туңһлг болснд манҗ тиигәд тәклин усан авч ирҗ гинә. Тер сөөнь генткн булгин усн икдҗ, сүм-күрә, нутг-нурһн усна аюлд учрҗ күнд ик хөкрлиг амссн (ик аюлла харһҗ) гинә. Тиигәд нутгин нойн ик ламд одҗ аюл болсна учр, болсн кергиг келҗ әәлдхүлснд (сурснд) лам:
- Тана сүмин манҗ Луст хаана күүкиг му келәд йовулсн болхар Луст хан түүнд һундҗ нутгиг усна аюлд учрулсн бәәнә. Тегәд Луст хааныг байрлулхин төлә ода таанр һол, булг, теңгсиг тәкх йостат. Тиигхлә нутг-алвтчн усна аюл уга амр сәәхн, элвг байн әмдрлтә бәәҗ чадна, – гиҗ. Тиигәд тер нойн хәрҗ ирәд, эн учриг нутгин алвтдан келҗ залрад усн тәксн гинә. Түүнәс экләд мана моңһл үндстнә дотр аршан-булг, дала-теңгс, һол-нууриг тәкҗ тәәх улмҗллт йоста болсн юм гинә.
Бост-Нур селәнә Багш Геңгән сүмин гелң, 61 наста Чогдн 1990 она 5 сарин 20-нә өдр келв.
Бост-Нур селәнә сойл, бий тәмрин әңгин көдләч Занҗд бичүлҗ авв
.
Тод үзгәс буулһҗ авснь МАНҖИН Намру

Видео