Наєц ээљ Бадун

24-08-2021, 14:55 | Общество

Мана наєц ээљ Сохра Бадун йирин биш кўн біісмн. Дала сурєуль уга біісн бийнь мана ґвкнрин зґґриг хадєлх кергтієинь медљісмн. Ода тер амр зокалыг нам ик сурєульта улст чигн ціілєљ болшго, тедў дўњгієір орс келнд орад, эврі уњг-тохман, кені-янаєан мартад, хальмгар келхлі дарунь хірў ґгч чадхш. Хальмгар тґрўц келхш, тиим ухан чигн толєаднь тас орхш. Ямаран келн-улсас, ямаран ґвкнріс єарсан медхір седхш, кезіні болхла эдні ґвкнр тґрўц орс кел меддго біісинь нам санљахш, ухана ґнцгтнь чигн тиим юмн уга.

Мана наєц ээљ болхла Сиврин тууврт чигн хальмгар келід, мадниг, зеенрін, тґрскн келнд дасхад, маднла зуг эврієірн кўўнддг билі. Мадниг орсар келхір седхлі: «Бичі орслад бі, келсн юмнчн медгдхш, хальмгар кел!» – гиљ кезі чигн хґрдмн. Тиигљ нилхіснь авн тґрскн келір кўўнддгинь дасхљасмн. Тернь мел чик авъяс-зокал бііснь ода ирљ медгдљіні, тиим кевір наєц ээљ маднд хальмг улсин сін зањшалар бііхмн гиљ сурємљ ґгчісмн.
Сиврт бидн Алтайск крайин Алейск района Кабаково селінд билівидн. Мана эцк Тўрвін Манљ малын эмчір, тоочар кґдлљісмн, экмдн Сохра Булєн школд орс кел дасхљ багшлљасмн, тегід маднд сурємљ ґгдг цол уга біісмн. Наєц ээљ мана эгчнр Галя Люба хойрар гер ахулчкад, ўдин хотан белдчкід, хойр кўўкиг бий талан дуудад, хавтхднь біідг шикр-балтаг ґгід хальмг тууль бичўлдмн.
– Ні, Галя, чи нааран су, тер зузан девтрін авад мини келсиг бичљ ав, намаг соњс. «Ґрісн башмг» гидг кезіњк тууль таднд келљ ґгнів. Люба Коля хойр, тадн бас оньган ґгід соњстн, дікід тер туулиг нанд келљ ґгхит. Ні, Галя, ода би эклід келхлі буулєад бичід бі. «Кезіні бііљ, теегин ууљмд хальмг герт эмгн ґвгн хойр бііљ», – гиљ наєц ээљ эклдмн. Тиигід Сиврин киитн ўвлин асхнд зеенрін цуглулад тууль-тууљ келљ ґгдг бііљ.
Дікід наєц ээљ хальмг ут ду дуулљ ґгдмн, эњ-зах уга хальмг тег, ишкі гермўд, кезіњк мана тууљ тер дарунь гилті кўўні уханд ордмн. «Мадниг яєснднь хайсмб», – гидг кезіњк ду бас дуулдмн. Увш хаана нўўлєлєніс хґґн арднь ўлдсн хальмгуд тер дууг ўўдісмн. Мана эгчнр Галя Люба хойр наєц ээљін дахад дуулљасн «Мадниг яєтха гисмб» гидг кезіњк ут дууна ўгнь иим:

Машин Цівдрін унсмб
Мањєд Бориєін кґтлсмб,
Мана нойн Хан Увш
Мадниг яєтха гисмб?

Ховњ Иљл хоорнд
Харгдх баран ўзгдхш,
Хомнљ зўсдг торєудыг
Хамаран одв гихв.
Уласт гидг єолыг
Услур муута гисмб,
Урдк цагин сіічўдиг
Ухань муута гисмб.

Шемнр тамєта Уланта
Шееричкі нойн єазрта,
Шарєад єарсн торєудыг
Хамаран одв гихв.

Самарин єурвн толєад
Сайг Бориєін архлсмб,
Сальклад єарсн торєудыг
Селмтіхн салдсар сґргўлсмб.

Љирн терзті ґргінь
Љирлєн болљ ўзгдні,
Љиндм-Маанин хґвлєін Хан Увш
Хамаран одв гихв.

«Эн дууг дуулад бііљ бидн гер талан ирвидн»,– гиљ наєц ээљ Бадун Хальмг Тањєчдан хірў ирсні хґґн дару-дарунь келдмн. Хальмг улс Увш хаана єардврт Китд орн-нутг тал нўўљ єарсна туск єаслњта эн дун ода чигн мана седкл ўўмўлљ, мана алдр ґвкнрин тууљин єашута кемин тускар бас нег тодлулљана. Увш хаана алдр ўўлдвриг бас нег ўнлљ, цецн, нег мґслгч кўчті ухаєинь кўндлх седкл ўўдіні. Кедў элгн-садн хоорндан салсна тускар эн дуунд бас келгдљіні, яєад гихлі йир єашутаєар торєд улсин йовлєна тускар энд келљіні.
Тедні єашудлєнь кесг зун љилин туршарт олн улсин седклднь хадєлгдљ йовсмн, мел одахн учрсн йовдл болљ медгдљісмн, тегід чигн Сиврт хальмгуд тер ду дуулад, ґвкнрін санад, љирєлін невчк гиигрўлхір седљісмн.
Наєц ээљ йир сііхн дуута билі, тегід ут ду дуулхла ењсг дунь улм тодрхаєар медгдід біісмн. Бає цагтан Элстд болсн билг-эрдмин Олимпиадт одад, мґрі авсмн, Сохра Бадуна дуулсн дууг Ленинградас ирсн номтнр бичід, хґґннь пластинкд єарєсмн. Тер Олимпиадт наєц ээљ кезініс нааран ўзід, харєад уга эгчлієін харєљ. Тиигхд хальмг улс кезіњк зокалар біісмн, тґркін орад йовдг зањшал уга болдмн.
Мана ээљ Бадун кесг юм меддг біісмн, тер олн зґґрін зеенртін дасхљасмн. Иигід Сиврт, Кабаково селінд зунар Галя, Люба, Коля ахта єаза оран тівід хондг біісмн. Тегід наєц ээљ эднлі хамдан орн деер сууєад тењгрт гилвкљісн одд тал зааєад: «Тер нег ик герлті одн бііні, терўг хальмгуд кезіні «Алтн єасн» («Полярная звезда») гиљ нерідљісмн», – гиљ ціілєљ келдмн. Тер «Алтн єасна» ґґр «Хойр аљрє» гидг бас нег одн біісмн. «Млечный путь» гидг тоолљ болшго оддыг мана ґвкнр «Тењгрин уйдл» гиљ тґвір нерідљісмн гиљ наєц ээљ бас зааљ ґгдмн.
Тиим тґв сііхн нерн кені чигн келн-улст уга гиљ урднь «Хальмг ўннд», «Элстин панорама» газетмўдт олн љилдін кґдлљісн, ода ачта амрлєнд біідг нерті журналист, мини эгч Галина Тюмидова келні. Украинцнр тер одна цуглраниг «Чумацкий шлях» гиљ нерідні, англь келір тернь «Милки вэй» (“Milky way” – «Млечный путь») гиљ заана. Тегід астрономин халхар біісн мана ґґрд ґвкнрин медрлиг наєц ээљ ціілєљ ґгдмн, зеенрнь тґрскн келін, авъясан, ґвкнрин медрлин зґґриг бичі марттха гиљ килмљін ґгчісмн. Хальмг улс кезіні орчлњ яєљ тогтсна тускар ухалљ эврі медієін ўўдіљ йовсмн, тер тоод тењгрт гилвкљісн кесг однд эвріннь соньн-сенр нер ґгсмн, тиигљ мана ґвкнрин хол хіліцті цецн ухан йиртмљин туск гўн утхта ціілєвр ґгчісмн.
«Тер цага ўйин улс цугтан онц билг-эрдмті, гўн ухата, хол хіліцті, йирин биш біісмн. Ода ирљ бидн тедні билгті, нірн медрлті зањ-бірцинь медљ авчанавидн. Тана наєц ээљ бас тиим сііхн седклті, юм тааљ меддг цецн ухата кўн біісмн. Юн болхинь урдаснь медљісмн, тегід ачнр-зеенртін сін сурємљ ґгсмн. Би тана наєц ээљиг сіінір меддг билів, яєад гихлі бидн Галина Григорьевнала хамдан нег класст сурчалавидн, тегід гиичд ирсн кемд наєц ээљлі ю-бис кўўнддг билівидн», – гиљ багш Раиса Манджиева тодлна.
Мана наєц ээљ авъяс-зањшалан дигті-даратаєар кўціљ йовсмн. Зул, Цаєан Сар болхла ці, олн зўсн боорцган кеєід, зулан ґргід, бурхндан мґргід, маднан, зеенрін, мґргўлід, мана ґрк-бўлин кишгті-љирєлті біідлиг хадєлљ йовсмн.
Сиврин кўнд-кўчр љилмўдт тґрскн келін, авъясан хадєлна гидгнь іімшгті юмн біісмн. Комендант му зањта біісн болхла, хальмгар кўўндхлі, дарунь модьрунар хґрдмн. Келсн юминь эс соњсхла, засгла чигн харєулад оркх. Тегід єаза йовад, кґдлмштін чигн хальмгар кўўндхісн мана ахнр-эгчнр саглљасмн.
Болв авъясан хадєлдг, ґвкнрин зањшалыг кўцідг авг-бірцинь тиигљ амрар уга кељ болшго біісмн. Мана наєц ээљ Бадун Сиврт чигн хальмг хувцан ґмсљ, юунас чигн эмілго, іілго біісмн.

ТЎРВІН Єуна
ЗУРГТ: Бадун ээљ Булєн кўўктієін болн зеенртієін, 1950-ч љилмўд

Видео