Яшалтан ик нур

28-08-2021, 15:02 | Общество

Хальмг Таңһчин Яшалтан районд бәәдг нур зуульчллһнд одхд йир соньн орм гиҗ Әрәсән кемҗәнд үнлгдсмн. Әрәсән финансин шинҗллтин келн-улсин агентств (НАФИ) шинҗллт кеһәд, орн-нутгин соньн һазр альд бәәхинь йилһв. Терүнә ашар Әрәсәд одад, соньн кевәр амрч болх бәәрнсин тоод хойрдгч ормд Яшалтан ик нур заагдв.

Хальмгин һазрт бәәдг эн нуурин тускар әмтн кесгәс нааран меднә. Кезәңк (реликтовый) цагин усна тогталын негнь болҗ эн тоолгдна. Нуурин давста уснь эмнллһнә күчтәнь чигн кесгәс нааран нер һарчана. Нуурин өөр ирҗ амрад, уснднь цогц-махмудан шалвачад, көл-һартан нуурин бальчгар цур бәрәд, энд бийән әмтн батлна. Нуурин усна болн бальчгин эмнүлгч күчнә тускар талдан улст келнә. Тегәд нааран ирдг улсин то баһрхш.
Мана нууриг кен түрүлҗ гихлә, тернь Камчаткд бәәдг гейзермүдин тиньгр һазр болҗана. Тегәд НАФИ тер шинҗллтин ашар зәңгллһнә шишлң дегтр барлв. «Неисследованная Россия. 85 мест, которые надо посетить» гисн нертә дегтрт Яшалтан ик нур орв. Тиигәд Хальмгт бәәдг нуурин нерн Әрәсән цуг улст темдгтә болв.
Яшалтан района Березовское болн Соленое селәдин хоорнд эн нур бәәнә. Эң-зах уга теегт наласн эн нур йиртмҗин сәәхн үзгдл болҗ күүнә нүдиг авлна. Урднь чигн нааран зуульчнр ирҗ амрхдан дурта бәәсмн. Бәәрн улс болхла, эн нуурин усн эмнүлин күчинь даңгин олзлҗ, цогц-махмудан батлҗ бәәнә.Яшалтан ик нур
Нуурин усна болн хар бальчгин эмнүлин күчнь делкәд нер һарсн Израилин Әмн уга теңгс гидг бәәрнә эмнүләс даву күчтә гиҗ әмтн дунд тоолгдна. Мергҗлтнр чигн, эмчнр чигн тиим тоолврта бәәнә. Зуг һундл болхд терүг эзн кевәр олзллһнд кенә чигн чидл болн седвәр күртҗәхш. Йиртмҗ маднд заясн курорт бальчгар цур бәрҗ эмндг йоста санаторий секҗ болх иим күчтә бәәрн Яшалтан районд бәәнә.
Района цутхлң селәнәс зуг цөөкн дууна һазрт тер бәәршнә. Ик һоллгч хаалһар йовҗ йовад, нуурур күргдг бичкн җим хаалһсин негнднь орҗ йовх кергтә. Нуурур өөрдәд ирхлә, көкрңһү-бор өңгтә уста ааһ болҗ тер күүнә нүднд үзгднә. Нуурин усн цагин селгәг дахҗ, оңдан болна. Хавр-зунар усна хольврнь нег болдг, намртнь талдан болдгинь бәәрн улс заана.
Нуурин тууҗ чигн соньн. 1852-ч җилд энд давс белдҗ авдг бәәҗ. Цергәс буух цагнь өөрдҗ йовсн 500 салдс энд көдләд, давсиг нуурас малтҗ авчасмн. Дала шавта болн көл-һарин яснь шарклдг гемтә улс тедн бәәсмн. Көдлмшин болзгинь чиләд хәрхләрн яс-үсндән гемтә бәәсн эн салдсмудын шавнь эдгәд, ик зунь герүрн эрүл-менд хәрснә тускар әмтн дунд келгднә.
Эн нуурин өөр эмнүлин бәәрн бүрдәхәр кесгәс нааран әмтн ухалҗасмн. Тиим седвәрчнрин негнь Надежда Абушинова бәәсмн. Номт болн багш күүкд күн олн җил Хальмг ик сурһулин биологин тиңкм толһалҗ йовсмн. Энүнә нилчәр номин экспедицс бүрдәгдҗ, нуурин усна тогтацнь болн эмнүлин чинрнь шинҗлгдсмн. 2000-ч җилд Надежда Абушинова нааран эрүл-менд батллһна төвин мергҗлтнриг авч ирсмн. Бальнеологическ чинртә эмнүлин бәәриг энд секҗ болхин тускар тоолвран тедн медүлсмн.
Урднь эн районд ах эмч болҗ көдлҗәсн Владимир Найминов эн нуурин өөр бальчгар эмндг бәәриг тосххар күсл кеҗәлә. Терүнүр түрүн ишкдл гиһәд, больницин нег әңгинь усна болн бальчгин цур авхар ирсн улст һарһҗ өгсн юмн.
Нуурин уснд эрүл-мендән батрулхар нааран орн-нутгин олн-зүсн һазрас әмтн ирдмн. Яс-үснә, һар-көлин, нурһна гемтә әмтн бальчгар цур бәрҗ, цогц-махмудан эмнүлхәр ирдмн. Залу улсин болн күүкд улсин зәрм гемәс чигн усн болн давста бальчг эдгҗ авхд туслдгин тускар нег-негнәсн соңсад, әмтн ирҗәнә. Бәәрн улсин гермүдт бәәршләд, бийән уснд шалвачад, давста бальчгар лашад, эмнлһ авад хәрдмн. Москваһас залу гергн хойр көл-һаран эмнүлхәр ирәд, цур авад, уснд орад, хәрәд һархларн ик байрта хәрсмн. Юңгад гихлә, үрн һаршго гиҗәсн гергнь саата болҗ һарв. Нуурин усна тиим күчнә тускар нань чигн олн үлгүрмүдиг бәәрн әмтнәс болн энд эмнсн улсас соңсҗ болхмн.
1987-ч җилд нааран Гамбургас делегац ирснә тускар бәәрн әмтн тодлна. Немшнр эн нуурин өөр советск-германск санаторий тосхх санатаһар ирсн бәәҗ. Нуурин эмнлһнә күчнә тускар эдн урднь районд бәәсн немшнрәс медҗ авв. Германюр нүүҗ одсн немшнр бәәсн һазран тодлад, эн нуурин усн болн бальчг эрүл-мендән батлхд, кесг гемәс эдгдхд ямаран ик тустан тускар келәд бәәснь тиим шиидвр авхд туслсн бәәдлтә. Болв, «цаг негәр бәәдго…» гиһәд, Союз хольврад, хүврлтин цаг ирәд, санаторин тускар удан цагт мартгдв.
2004-2005-ч җилмүдт энд эрүл-менд батллһна төв секхәр шиидәд, белдврин көдлмшиг эклсмн. Нуурин көвәд таалта бәәдл тогтахар 400 тонн элс авч ирҗ асхсмн. Шишлң талвң бетонар бүркгдәд, терүнд бийән уһадг хорас тәвгдсмн, цурин хөөн амрх кевтрмүд тәвгдсмн. Буфет күртлән энд бәәсмн. Цур авчах әмтнә эрүл-мендинь бүрткҗәсн медицинск эгч чигн бәәсмн. Болв, … йосна зәрм әмтнд тернь таасгдсн уга. Төв секх цаасн таднд уга гиһәд, нань чигн болх-болшго неквр тәвәд, тер кесн тоотыг уга келгүлсн болдг.
Болв чигн нуурин усна тусин тускар бәәҗ-бәәҗәһәд, йосна кемҗәнд үг һардмн. Березовское селәнд эрүл-мендиг батлгч төв тосхлһна төсв белдгдсн билә. Цогц-махмудан батрулсн деерән энд һәәхҗ болх олн тоот бәәнә. Энд хаврар ирхлә бамб цецгин арлд одад амрч болхмн. Зуна цагт тер арлд зерлг мөрдиг үзҗ болхмн. Манц һолар оңһцар усчад амрхд чигн таалта. Заһс аңнхдан дурта улст энд нег үлү таасгдхнь маһд уга. Тиигәд Яшалтан ик нур хара зөңдән Әрәсән зуульчллһна халхин хамгин соньн болн һәәхмҗтә ормсин тоод орсмн биш.

«Хальмг үннә» цәәлһвр:
Яшалтан ик нур – Деед Манц һолын өөр тогтсн нуурмудын негнь болҗана. Давста эн нур 40 дөрвлҗн километр һазр эзлнә. Реликтов цага усна тогтал болҗ тоолгдна. Хар болн Көк теңгсин хоорнд кезәнә цагт бәәсн усна ниилврт нур үүдсн болҗана. Манцин багин нуурмуд дунд тер бәәнә. Тернь: Лебяжье, Маныч-Гудило, Баһ Яшалтинск, Лопуховатое, Джама болн Яшалтан ик нуурмуд болҗана. Тедн дундас Яшалтан ик нур хамгин давста уста болн нуурин йоралднь тогтдг эмнүлин бальчгта болдгарн йилһрнә. Мергҗлтнрин тоолврар, давста усна болн хар бальчгин күчнь талдан һазрт уга өвәрц болҗана.
Номтнрин шинҗллтәр, нуурин давста усн – сульфатн-хлоридн болсн деерән магний, калий, бром орҗах усна хольвр, терүнд бор бас бәәнә. Эннь тегәд минеральн усна тоод орна. Бальнеологическ эмнлһнд туста. Энд усна цур авсна хөөн күүнә арсн деер давста хааһул тогтсн болна. Тернь тегәд кесг часин туршарт цогц-махмудт тусан күргҗ, үнндән тогтнҗ амрхд йир тааста болна.

УШКАНА Сувсн

Видео