Хадг бәрдг йосн

30-09-2021, 14:56 | Общество

Мана цагин хальмгуд цуһар «хадг» гидг юм медҗ бәәв чигн, эн күндллһнә темдгин олн учр-чинриг сәәнәр медхш. Зәрмснь ода эн хадг гисн мана йосн биш, йирдгч җилмүдт Хальмг Таӊһчур авч ирсн темдг гиҗ келнә. Цуг эн сеҗгиг әрлһхин төлә ода хадгин тускар бичәд өгсв.

«Хадг» гидгнь төвд келнә үг болна. Зуг хадгин үүсл-һарлын тускар келхлә, төвдин юмн биш, хуучн цагин моӊһл йосн-сойлын нег зүүл болҗахнь лавта. Энүнә тускар Көк Нуурин хошуд яста Агван Чойдор номт бичсн болдг. «Төвд моӊһлын бурхна шаҗна амн түүк» гидг дегтртән хадгин тускар иигәд бичҗәнә: «Хадгиг өдгә цагин әмтн Төвдәс үүссн мет келнә. Зуг тернь бәрмт (аргумент) уга. Үнндән хадг болхла, Моӊһлас ирсмн. Моӊһлчуд эрт цагт хурһна арсар белг бәрҗ бәәснә тускар Саҗа Пандита темдглсн бәәҗ. Гихдән, хадгиг Хүвлә хаана үйд зокаҗ, деернь Хүвлә хаана дөрвн зәрлг төвдәр бичҗ, Пагба ламд бәрҗ». Эннь ямаран юмн болхв гиҗ келхлә, тууҗ-түүкнь ик соньн.
1256-ч җилд төвд орна Пагба лам нертә гелӊ Хүвлә хаанд залрҗ ирсн юмн. Хаанла харһхларн, Хүвлә хан хуучн моӊһл йосар гелӊд хурһна арсар хадг кеҗ, деернь эврә йөрәлин үгән төвд келәр бичҗ өргв. Хаана зәрлгиг мана келнд орчулҗ бичхлә, иим бәәҗ: «Өдр амулӊ сән, сө амулӊ сән, хамг өдр амулӊ сән, өдр-сө амулӊ сәәнәр Цухг Деед Һурвна өлзә орштха!». Немәд келхлә, эн Хүвлә хаана келсн үг йөрәлин үгиг ода күртл хадгин хойр захаснь төвд келәр бичнә. Тиимин төлә хадг гисн төвдин йосна юмн биш, мана, моӊһл-хальмгудын сойлас һарсн юмн болҗана.
Хадг гидгнь йирдгч җилмүдт манад ирсн биш, мадн эн үгиг ик кезәнәһәс авн медәд биләвидн. Үлгүр авад келхлә, Зая-пандитын тууҗ «Сарин герл» гидг үүдәврт, Һавӊ Шарвин «Дөрвн өөрдин түүкд» чигн хадг һарч ирнә. Эннь мана өвкнрин хадг керглдгин туск сән бәрмт болх темдг мөн. Хадг гисн йирин кенчр биш, мана өвкнрин ухан-санаһар тернь эдин деед юмн болдг бәәҗ. Мана Хальмг Таӊһчд ик эртәс цаһан өӊгтә хадг хамгин тоомсрта, ик чинртә болад, бәрҗәх күүнд цаһан хаалһ дурдҗах темдг бәәсн мөн. Күндтә күүнд, номин багшд, бурхна шүтәнд хадгиг бәрхлә, амулӊ-җирһлӊтә хаалһ сурх, цаһан седклин тәкл өргх темдг болад һарна. Эннь кир уга, му хар санан уга седклин герч болна.
Хадгин өӊгнь цаһан, көк, шар, улан, ноһан, хар чигн болдмн. Деернь бас урд темдглсн Хүвлә хаана йөрәлин үг, бурхна дүрс, бадм цецг, нәәмн өлзәтә темдг, өлзән ке, эд-кишгин темдг чигн зурад һарһдг йосн бәәнә. Тиим хадг күндтә гиичд бәрүлхлә, түүнә сән-сәәхниг күсч, ут нас, бат кишг, хамг амулӊ-җирһлиг дурдад бәрдг. Тавн өӊгтә хадг болхла, герт бәрсн күн кезә чигн өлзәтә, цаһан хаалһта болҗ йовдг гиҗ мана өвкнр сандг бәәҗ. Эн тавн өӊгтә хадг буйн-кишг тогтаҗ, һә-тодхр уга, дән-даҗг угаһин белг-темдг (признак) болна.
Көк өӊгтә хадгиг шил әркд боохла, хот-хоолыг кезә чигн тогтадг гиҗ хуучн судрмудт бичәтә бәәнә. Бас эн өӊг көк теӊгрин, амулң-менд бәәх темдг мөн.
Шар хадг оюн-уханд туста, эд-мөӊг ирүлдг өӊг болна.
Улан хадг һал-һулмт бадрулн өргх, бадрӊһу дәәч седклиг өргх, сүр-җивхлӊ өгх өӊг мөн.
Ноһан хадг делгрн көгҗх, эв-нәәртә болх, керг-үүл бүтәх, бәрх күүнд хурдн-түргн болад, кесн көдлмштән күцәмҗтә йовхд туста.
Цаһан өӊгнь деер келсн цаһан хаалһин йөрәлин өӊг болсн деерән, әрүн седкл, өглһч буйнта бәәхин темдг болдг.
Хар хадгиг болхла, номин зәрм үүлдврт керглҗ бәәхәс нань икәр керглхш. Хадг бәрхлә, мана цуг гиичнрин күзүн деернь терүг авч зална. Эннь чик биш. Номин багш гелӊ күүнд хадг бәрхлә, утарнь нег эвкәд, хадгин «задһа амар» гелӊд харулҗ бәрх кергтә. Эннь тана ном соӊсх, келсн үгәртн йовхар бидн белн бәәнәвидн гисн темдг мөн. Бүтү талар бәрүлх йосн уга, эннь бүтү, харӊһу седклин темдг болна.
Хадгиг утарнь нег эвкәд, хойр һарин эркә хурһар хавчҗ, чееҗ тустан бәрәд өргх кергтә. Номин багшд, гелӊд хадгиг бәрхлә, хар эгл күн күзүнднь зүүх йосн уга. Өөрдәд ирҗ, хадгиг өргәд зогсх кергтә. Гелӊ күн тер хадгиг авч эргүләд, өргсн күүнә күзүнд эврә һарарн хәрү зүүҗ өгнә. Тоомсрта хар күүнд бәрхлә, тосчах эзн күн зүүҗ өгәд чигн бәәдг, зуг мана йосар һартнь бәрүлхлә, тернь үлү сән болх. Күүнә һарт бәрүлхлә, цуг хурһсинь бүтәҗ бәрүлдг биш, эркә хурһнд тулһҗ, альхнднь багтаҗ өгх кергтә. Хадг бәрүлҗәсн цагт мендинь медҗ болш уга. Хадган тәвчкәд золһхла, мендинь медх кергтә. Хадг авсн күн терүг хойр һарарн бәрҗ, хадгин толһа талыг барун һар деерән тәвҗ, барун һар талыг зүн һар деер тәвҗ нуһлад эвкнә.
Кезәӊк өөрд-моӊһлын авъяс-заӊшалд хадг бәрҗ келдг үг бәәнә. Ода цуг хадг бәрдг хальмгудт туста болх гиҗ санад, эн йөрәлин үгиг өдгә хальмг келнд таарулҗ бичәд өгий:
Цаглш уга наста әрүн хадг
Тегш эрктә теӊгрәс цецглсн,
Делгрӊгү ут наста әрүн цаһан хадг
Идәнә дееҗ элгн цаһан тарг
Эдин дееҗ әрүн цаһан хадг
Бәрүлҗәнәв! – гиһәд йөрәл келәд, хадг бәрх кергтә. Эннь мана хуучн йосн болв чигн өдгә цагт сергәд ирхлә, ик сән болх.
Цедән Санҗ

Видео