Гиичлх йосна тускар

02-10-2021, 14:09 | Общество

«Цагин эркәс давдг арһ уга», гиҗ мана көгшд келдг бәәҗ. Ода гиичлҗ ирхин өмн манахн урдаснь җиӊнүлҗ, ирхән медүләд, авад ирх белгән күүндәд, келсн цагтан золһад ирнә. Оратад ирхлә, эзнь уурлад орулдг биш гиҗ соӊслав. Эннь мана йосн биш, Иҗлин әмтәхн ус ууҗ, орс йосинь дахад йовсна му темдг-шинҗ.

Мини таньҗ йовсн Пүрвән Санҗ Баһ Дөрвдә өвгн кезәӊк хальмгудын гиичлх йосиг санад келхләрн, «хол һазрас ирсн күн мөр уйдг һазрт күрч ирәд, «нохаһан хөр» эс гиҗ «нохаг ав» гиһәд хәәкрдг бәәҗ» гиһәд келдг билә. Эн үг ирсн күүнә гер нохата болв чигн, ноха уга болв чигн, йилһл угаһар гиич келх йоста билә. Хамгин түрүнд иим үгәр ирсн күн эзнд ирсән медүлҗ, гер дотрас күн һарч иртл күләһәд, мөрнәсн буулго суух йоста бәәҗ.
«Нохаг ав» гисн үг герт орх зөвшәл авх нег арһ бәәсн санҗ. Ирсн күүнә герин үүдн деер цаһан дарцг делсҗәсинь, улан эс гиҗ ямаран болв чигн өӊгтә деес татата бәәсиг үзәд, һазадын күн ордго бәәҗ. Эннь орхиг хөрҗәх темдг болсар тиим герт гиич орх арһ уга гидг йосн бәәҗ. Эн темдгәр цаһан төр болх (күүк һарһх), нилх күүкд бәәх, гемтә күн кевтхиг хальмгуд темдгләд бәәсн санҗ.
Герин эзн эс гиҗ герин күн һарч ирәд, ноха бәәхлә, көөһәд, уга болхла, «ортн, ортн», гиҗ дуудхла, ирсн гиич герин зел, уурһ деегүр ишкәд, бу-зевсг, маля-ташмг авад, му үг келҗ, бүсдән чөдр, ногт хавчулад, үүднә эркд бүдрәд орхасн цеерлдг бәәҗ. Үүдн деерәс, үүднә эрк деер зогсад мендлдг йосн мана хальмгудт бас уга. Йир келхд үүднә эркиг йосндан «босһ» гиҗ келнә. «Үүднә эркн» гидгнь ик күндләд келсн «герин хамгин һол юмн» гидг утх-чинртә юмн.
Кезәнә мана хальмгуд тер босһиг һазак дотрк хойрин хоорндк модн гиҗ, герин хамг буйн-кишг, өлзә-җирһлиг тогтах юмн гиҗ болһдг бәәҗ. Һазаһас орҗ ирҗәх күн му һәәтә юмиг, шалтг-бузриг орулад аввза гиҗ, гиич күн эрк биш барун көләрн ишкҗ орх йоста бәәҗ. Босһ деер суух, һос-башмган тәәлх йосн уга, му йор, гер дотр бәәсн әмтнә кишгиг бийәрн дарад суухар седҗәх му темдг бәәҗ.
Орм цацу махлаһан авх, деерк хувцан тәәләд хайх йосн уга, сууһад авчкад тәәлх юман тәәлдг. Гер дотр орад, гиич күн гергчүдин зүн талд суух йосн уга, залусин барун талас орҗ суудг. Йир, герин дотр, һаза кевтҗ бәәһә деесн, утх, суулһ, нань чигн юм алхад орх йосн уга. Герин эзн эс гиҗ герин күн ирсн гиичд хойр һарарн цә өргҗ бәрүлдг. Эн йосна тускар мана өвкнр «Ундасинь хәрүләд, учринь сур» гидг цецн үг келдг бәәҗ.
Гиич болхла, герин эзн күүг күндләд, бәрсн цәәһинь, тавгта хот-холынь чигн хойр һарарн авх йоста. Өмннь тәвсн хотас хамгин түрүнд буудян әрк биш, мах биш, цаһан идәг авч, йөрәлән келәд эклҗ амсх йоста. Цаһан идән уга болхла, цәәг авч йөрәл келдг. Ирсн гиич кедү цадхлӊ болв чигн, орҗ ирсн герт нег ааһ цә амсад суух йоста. Эс уухла, герин эзн күүг күндллго, «кишгнь бичә өстхә» гисн харалла әдл му йорта юмн.
Әәдрхнә һазрин Күрлдән Очр көгшн гиичин йосна тускар нанд келсәр, ирсн гиич эзнә заасн һазрт сууҗ, талдан суудл деер суухас цеерлнә. Залу күн ишкә герин барун талд суудг, гергн күн гиич болад ирхлә, зүн таласнь сууһад авдг. Гелӊ күн ирхлә, гергн күүнә унтдг орн деер суух арһ уга бәәҗ. Бер күн хадм эцк эс гиҗ залуһиннь ахнртан золһад ирхлә, үүднә өөр барун өвдгәрн өвдгләд суудг йоста бәәҗ.
Гиич күүнә орх йосиг келҗ өгәд, эзн күн бийән яһҗ бәрхиг бас медүлх зөвтә. Мана цагт герин эзн заӊган үзүлҗ, му йор һарһад бәәсиг кедү үзсәр, энүнә тускар эрк биш бичҗ келх кергтә гиҗ санҗанав. Гиич ирхлә, өмннь бешин үмс, хог-боган, киртә ааһ-саван һарһад йовдгнь му йор. Гиич ирхлә, хәәснд хар ус бәрхиг цеерлдг, эрк биш түүнд давс хайҗ, цә буслһх кергтә. Гиичин өөр дун угаһар йовхла, ик му йор болдг.
Ирсн гиичин амр-мендинь сурад авчкад, суух һазртнь ширдг-девскр делгҗ суулһад, шинәс цә буслһҗ нердг. Цаһан идән бәәхлә, бас тәвдг. Цәәг бүтн амта ааһд кеҗ өгх йоста, кемтрхә ааһ гиичиг харах темдг болна. Олн күн гиичләд ирхлә, цәәг зөв эргүләд кеҗ, насарн ах әмтнәс эклҗ бәрүлдг. Кезәнә ишкә герт бәәсн цагт ирсн гиичиг бурхна шүтәнүр көләрнь харулҗ суулһдго бәәҗ. Ода эн йос күцәх керг уга, бурхна шүтә бәәсн өрәд бидн гиичиг суулһдговидн.
Цедән Санҗ
ГИМ-ин архивәс авсн зург

Видео