«Җирһл басл сәәхн…»

08-04-2023, 09:50 | Общество

Цандгин көвәһәр тогльсн
Цаһан-цаһан хурһдтан
Цахин дууһар дүүргсн
Цаһан нертә нууртан
Ца-цааһан дуртав! – гиҗ мана Хальмг Таңһчин ууһн бичәч Калян Санҗ бичсмн.
Цаһан Нуурин школнь
Цаһан Нуурин дундан дүңгәһәд бәәнә,
Цецн билгтә күүкднь
Цаас-номиһән дасад сууна,
Цаас-номиһән дасад суухнь
Нәәһинь олҗ сурһдг багшнрин күчн! – гиҗ «Цаһан Нуурин школ» гидг ду бичснь Әрәсән болн Хальмг Таңһчин ачта багш Санджиев Эренджен Зельмеевич болна.


Советин Союзин Баатр Н.Санджировин нер зүүсн, нернь туурсн сурһульд гүн медрлтә, цецн, үнн цаһан седклтә, оньдин үүдәлтин хәәврт бәәдг багшнр көдлҗ, сурһулин неринь туурулҗ йовна. Теднә негнь Мендеева Людмила Петровна, биологин болн химийин багш мөн. Цаһан Нуурт өсч-боссн, дунд сурһулин хөөн Хальмг ик сурһуль төгсәһәд, Цаһан Нур селәнә дунд сурһульдан көдлҗ йовна. Олн җилин туршарт дамшлтта гисн багшнрин көдлмшт олн зүсн төр хаһлҗасмн, күндиг диилхд, эндүһән чиклхд өөрнь көдлҗәсн мергҗлттә, тоомсрта багшнр дөң болдг билә, гиҗ Людмила Петровна келнә. Хамгин түрүнд Э.З.Санджиевиг заана. Таңһчдан нер һарсн Эренджен Зельмеевичин хәләврт сурһуль сурсн, хөөннь энүнә һардврт көдләд, сурһмҗ өглһнә байн дамшлтаснь дасад, кичәл болһнаснь ухан-заавр авчасн ик хөвтә йовдл гиҗ Людмила Петровна тоолна.
Энүнә кичәлд хара суух сурһульчиг үзхд берк. Сурһульч болһниг кичәлин йовудт орлцулна, эднә билг-эрдминь бичкн цагаснь илдкҗ үзгдхднь туслна. Кичәл-семинар, кичәл-наадн, кичәл-зүткән, кичәл-КВН эврәннь көдлмштән олзлна. Ямаранчн хәләврт, марһанд, олимпиадт сурһульчнрнь шунмһа кевәр орлцад, нүүрлгч ормс эзлнә.
Людмила Петровна төрүц хар санан уга, цаһан седклтә, тевчңгү, һольшг заңта багш болдг. Бийән шалһдг, бийдән чаңһ неквр тәвдг багш Л.Мендеева 5-ч классин һардач мөн. Тедндән йир дурта, ачнр-зеенрән мет сурһульчнран таалад, өкәрләд, зүркнәннь залян кевтнь тедндән нерәднә, тер залин күчн, дурн күүкдин зүрк авлна, эк-эцкнртнь байр-бахмҗ үүдәнә.
«Күүнд сә кетн!» нертә классин час йир соньнар, седвәртәһәр багш давулв. Иим классин час күүкдиг өр-җөөлн, цаһан седклтә, һольшг болхиг дасхҗахнь маһд уга.
Людмила Петровна билгтә, гүн медрлтә багш болна. Хальмг улсин авъяс-заңшал сәәнәр меднә. Медсн деерән, терүгән элгн-садндан, тер дотр дорас өсч йовх баһчудт зааҗ өгнә. Одахн бийиннь зе көвүнднь җил болв. Уул хальмг йосар «Унһн үс хәәчллһн» гидг авъяс үзүлв. Наһцхнь бичкнә үснднь һар күрәд, барун заһрмгаснь экләд хәәчләд, наһцхнь зеедән туһл зааҗ өгв. Тер мартгдҗ йовх авъяс сергәһәд, ик шуугата, байрта нәр болв.
«Йөрәлин экн – тосн», гиһәд Людмила Петровна эврәннь бәәдл-җирһлдән йөрәл өргнәр олзлна. Тернь бас орта. Йөрәлд әрүн цаһан седклән, у-өргн, чик-чилгр санаһан илдкҗ бәәхнь мөн. Йөрәләр бүтәгддг йовдл олн, то-тоомҗ уга: күүнд, мал-аһруснд, йиртмҗин бәәдлд болн нань чигн заң-заңшал, өвкнрин авг-бәрцлә ирлцүлҗ Людмила Петровна күцәнә.
«Хальмг амн үгин зокъялын нег кеермҗ болҗахнь – дун», – гиҗ Л.Мендеева келнә. Тегәд байр-зовлңган дууһар дамҗулҗ үүрмүдтән, таңһргудтан, элгн-садндан күргнә. Людмила Петровна әвртә шогч күн, өөрнь бәәх улс мел инәдәр, шогар, байрар цаган давулна. Эн билгтә күүкд күүг наснаннь өөнән, һарсн өдрән кеҗәх улс сурад, нәәриг чадмга кевәр давулна.
«Сән гергн – герин залмҗ, сән селвг – ухани сергмҗ», – гиһәд Л.Мендееван арвн алтн хурһнь ю эс кенә, ю эс чадна. Бийдән зокаста хувц уяд һарһчкна, хөөнә ноос, ямана бул ээрәд, өөмс, беелә өлгәд һарһна, хам-хоша бәәх улсин хувцинь ясад өгчкнә.
Үкрән туһлсн цагт үр күүкдән дуудад, уург чанад, теднән тоона. Людмила үсән цокад, шар тос хәәлҗ авад, шагднь булмг кеһәд, даңгин үүрмүдән дуудад тоона.
«Эрдмтә күүнд үрлт уга», – гиһәд Людмила Петровна нег өвәрц, нег сәәхн авъяста: ик мишг һуйр хулдҗ авад, өгҗәләд келхлә, тернь хойр сард күрнә. Өдр болһн гилтә боорцг болһад, әмтнд белглнә, кен байрин өөнән темд-глҗәнү, хүрм болҗану, гиич ирҗәнү, таңһргудтан, сурһульчнртан, йирин талын улст – цугтаднь күртәнә. Хату болдгнь – элдсн һуйриг нимгләд, чаңһар мошкад, жола боорцг кевтә кеһәд һарһчкна. Иим боорцг эс таассн күн Цаһан Нуурт уга. Л.Мендееван делгү седкл меҗә һатлад, үйәс үйд келгдәд батрад йовна.
Йисн сардан гесндән тееһәд, алтн шар уурган өгәд өсксн күүкнь Надежда Сотаева мана района эмнлһнд ЛОР-эмчәр көдлнә. Гүн медрләрн, тевчңгү седкләрн Надежда Викторовна района тоомсрта гисн эмчнрин зергләнд зөвтә орман эзлв. Күргнь Слава эмнлһнд жолачар көдлнә.
Людмила Петровнан омг, чидл, нарн болҗахнь хойр зе көвүнь. Теврәд, өкәрләд, үмсәд, наадулад, эрклүләд, элкндән шахад ач иктә ээҗнь зеенрән өскчәнә.
Цаг сольгдад йовна. Л.Мендеева дү күүкн¬дән – түшг, күүкндән – килмҗтә эк, күргндән – цаһан седклтә хадм эк, зеенртән – цецн ээҗ, ачнртан – делгү седклтә һаһа, зеенртән – эңкр наһц эгч болдг.
Иим өөдән цолта, ик күндтә нертә, омгта, итклтә күн Людмила Петровна мөн. Маңһдур, мөрн сарин 9-д, Людмила Мендеева ончта өөнән темдглхмн.

Эңкр Людмила Петровна!
Авсн наснтн өлзәтә болҗ,
Ут наста, бат кишгтә болҗ,
Өрк-бүләрн өнр-өсклң,
Нертә-тоомсрта болҗ,
Көдлмштн күцәмҗтә болҗ,
Орчлңгин нарна герлнь
Ора деертн мандлтха!
Олна хормад багтҗ,
Ончта җирһл эдлхиг
Олн Бурхд өршәтхә!

САНҖИН Раиса,
Хальмг Таңһчин ачта багш


Видео