Широклагас хәрү фронтур орһсн бәәљ

25-04-2023, 09:30 | Общество


Нүр үгин ормд: Төрскән харсгч Алдр дәәнд Диилвр бәрсн темдгтә өдр өөрдх дутм ааһ-цусан асхҗ һалзу хортыг зогсахин төлә әмән әрвллго эврә һазр-усан харсад,цугтадмдн эвин бәәдл делдсн улсин нерн дәкн- дәкн сергәгдҗ тодлгдна. 2010-ч җилд барлгдсн эн статьяд келгдсн йовдл эндр чигн эврә чинрән гееһәд уга, хальмг теегин хәәртә үрнә цергә үүлдвр кен- негнднь нег үлү өдгә цагт дорас өсч йовх мана үйнрт йоста бахмҗ ,үлгүр- үзмҗ болҗахнь лавта гиҗ санх кергтә.

ЗӨРМГ ЙОВДЛ ҮЗҮЛСН БААТР
Күн үкдг, нерн үкдго, гиҗ келгдснь мел үнн юмн. Лаганя района Северное селәнә дундын сурһуль нег һазра Баатр, күндтә багш Лиҗ-Һәрән Түрвән нер зүүҗәхнь деер келгдсиг лавтаһар иткүлҗәнә. Сурһулин багшнрин коллектив болн сурһульчнр Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцач, зөрмг дәәчин санлынь әрүнәр хадһлҗ, шишлң музей бүрдәсн билә. Салдс, багш, эврә отг-әәмгин итклтә үрн Лиҗ-Һәрән Түрвән тускар маднд эн сурһулин тууҗин багш, Әрәсән сургуль-эрдмин йилһән сән көдләч, РФ-н Президентин мөрән лауреат Валентина Алымова тодрхаһар келҗ өгв.
Дәәнә өмн Түрвә Лиджи-Горяевич Әәдрхнд багшнрин Хальмг училищ төгсәһәд, эврә һазртан Хар-Хольск сурһульд багшлҗасн бәәҗ. 1939 –ч җилд Улан Цергт мордад, 16-ч кавдивизин ханьд Киевск цергә округд церглҗәхләнь 1940-ч җилин ноха сард энүнә дивизиг Армень талагшан һарһҗ. Энд баахн цергчнр Төрскән харсгч Алдр дән эклсинь соңссн болдг.
Долан хонгин туршарт болсн түрүн дәәлдәнд Феодосия балһсиг болн Керченск арлыг немшнрәс сулдхҗ йовад, Түрвә Лиджи-Горяевич күндәр шавтад госпитальд тусна. Энүнә хөөн, 1942-ч җилин хөн сард, энүг «Дагестана комсомолец» гидг бронепоездд заллтын әңгин һардачд шииддг болна. Моздок балһсна шидр болсн ик дәәлдәнд мана салдсмуд зөрмг йовдл үзүлҗ, һалзу фашистнрин дәврлһиг зогсав. Тиигҗәтл 1944-ч җилин моһа сард дәәнд йовсн цуг хальмгудыг цуглулад, Широковск гидроэлектростанц тосхлһнд йовулдг болна. Хальмг салдс болсар чигн Түрвә Лиджи-Горяевич бас Широклагд тусад, күнд-күчр таалд көдлв.
- Төрскнч седклтә, зөрмг дәәч эврә һазр-усан хортнас сулдхх седкл зүүһәд хойр үр-салдста хамдан Широклагас хәрү фронтур орһсн бәәҗ. Чидл-чинән уга, харһнҗ йовх салдсмуд Уралас Европ талагшан фронтур күрхин төлә яһҗ муулян эдлсн болх гинәт! Тиигәд зовад йовҗ Түрвә Лиджи-Горяевич 1944-ч җилин така сард 349-ч гвардейск полкин ханьд дәәлдв. Әңгин һардач, хөөннь взводын һардачин нөкд болад чигн эн Венгрия, Австрия, Чехословакия орн-нутгудыг немшнрәс сулдхҗ йовад күндәр шавтв, - гиҗ Валентина Борисовна музейд хадһлгдҗасн экспонатмудыг үзүлн бәәҗ келв. Зөрмг дәәч Лиҗ-Һәрән Түрвә III девсңгин Туурмҗин болн Улан одн орденмүдәр, хойр медаляр ачлгдв, Алдр Диилврин 40 җилин өөнлә ирлцүлҗ энүг Төрскән харсгч Алдр дәәнә орденәр бас ачлсн билә. Тиим кевәр мана хальмг теегин Баатр дәәлдҗ, хальмгудын нериг туурулҗ йовсн болдг.

ЗӨРГТӘ ДӘӘЧ - ТООМСРТА БАГШ
Дәәнә хөөн Лиҗ-Һәрән Түрвә Грузийин Самтредия балһснд бәәсн келсн күүктәһән ханьцад өрк- бүлән өндәлһв. Энд электрикәр көдлв,зуг төрскн теегтән ирҗ багшлх дурн ик болад удан боллго Лиджи-Горяевихн Хальмг Танһчурн нүүҗ ирв. Түрүн авгтан Хар Һазра района Нарн-Худгт нәәмн җилә сурһульд багшлҗаһад, хөөннь Лаганя района Северное селәнә сурһульд ирҗ көдлв. Эн кемд чигн көдлн бәәҗ Сарпуль балһсна багшнрин күрәлңгин тууҗин дацңд орҗ сурдг болна.
- Түрвә Лиджи-Горяевич 1967-ч җиләс авн ачта амрлһндан гартлан, 1976-ч җил күртл, мана сурһулин һардачар үүлдҗ, дорас өсч йовх үйнриг сурһмҗллһна халхар аһу ик тәвцән орулсн болдг. Һольшг, үннчик седклтә, ямр чигн кергиг даавртаһар күцәдг багш-һардачиг хамдан көдлҗәсн үүрмүднь, цуг сурһульчнр бәәтхә нег һазра улснь чигн тевчҗ күндлдг билә. Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцачин, ачта ветерана тууҗин кичәлмүднь чигн нег үлү соньн болдгинь цуһар темдглдмн. Тууҗин бәрмт цаасиг шинҗләд, Төрскән харсгч Алдр дәәнә төрмүдт нерәдгдсн энүнә кичәлмүднь ода күртл тодлгдна, - гиҗ Северное селәнә сурһулин һардач Зинаида Горяева бас күүндврт орлцҗ келв.
Иим кичәлмүдт Түрвә Лиджи-Горяевич дәәнә һашута цагиг сергәҗ, цусан асхҗ, әмнәсн хаһцсн үүрмүдән тодлҗ, яһҗ икәр зовдг бәәсн болх гинәт! Сурһулин һардач гидгнь энтн хамгин түрүнд багшнрин багш болҗадг күн мөн. Тегәд багшнр кен-негнәннь төлә, сурчах күүкд-көвүдин төлә дааврта болхинь некҗ, Түрвә Лиджи-Горяевич сурһмҗллһна халхар аһу ик чинртә көдлмш күцәв. Энүнә һардврт көдлҗәсн багшнрин коллектив даңгин олна нүүрт йовснь чигн ода бийнь мартгдхш.
Сурһуль-эрдмин халхар күцәмҗтәһәр көдлҗ, энүнә делгрлтд баһ биш тәвцән орулсн төләднь далдгч җилмүдт Лиҗ-Һәрән Түрвәг бас ачлсн бәәҗ. Тиигхд таңһчиг һардҗасн Басан Бадьминович Городовиков байрин бәәдлд ачлвринь бәрүлҗ, дәәнә ветерана, тоомсрта багшин ачинь өөдәнәр үнлсн болдг.

СУРҺУЛЬД ЛИҖ-ҺӘРӘН ТҮРВӘН НЕРН ЗҮҮЛҺГДВ
Лиҗ-Һәрән Түрвә олн җилдән улсин сурһуль-эрдмин района әңгин Хүүвин күндтә гешүн болҗ үүлдв. Энүг Лаганя цуг багшнр күндлҗ, сүв-селвгинь оньгтан авч, энүнә үлгүрәр седклән тәвҗ көдлҗ йовсмн. Энүнә сурһульчнрнь ода Лаганя болн таңһчин райодт багшлҗана. Кесгнь төрскн Северное селәнә дунд сурһульд бас көдлҗәнә.
Дәәнә ветеран, тоомсрта багш Түрвә Лиджи-Горяевич 1989-ч җилд сәәһән хәәв, авальнь чигн ода бас уга. Северное селәнд энүнә хойр көвүнь эврә өрк-бүлмүдтәһән бәәнә. Келхд, ууһн көвүнь Николай эцкиннь үлгүрәр тууҗин багш болв. Лиджи-Горяевихнә нер дуудулҗадг дөрвн ачнь өсчәнә.
2004-ч җилд болхла эднә сурһульч Б.Манджиева Түрвә Лиджи-Горяевичин җирһлин хаалһар соньмсад, үүдәвр көдлмш бичәд, района марһанд түрүн орм эзлв. Дарунь «Герл» нерәдлһтә сурһулин бичкдүдин бүрдәц болн багшнрин коллектив нег һазра зөрмг дәәчин нериг эврә сурһульдан зүүлһх седвәр татв. Удл уга Алдр Диилврин 60 җилин өөнлә залһлдулҗ, 2005-ч җилин хөн сарин 6-д Северное селәнә дунд сурһулин гер деер санлын самбр углҗ тәвгдв. Бәәрн СМО-н һардвр болн «Улан теңгсч» нертә кемҗәлгдсн дааврта ниицән мөңг һарһҗ өгәд, әрүн чинртә эн керг-үүлдвриг дөңнв.
- 2007-ч җилин хулһн сард мана сурһулин 50 җилә өөн темдглгдлә. Тегәд эн ончта өөн угтҗ мана сурһуль-эрдмин бүрдәцин совет Северное селәнә дунд сурһульд Лиҗ-Һәрән Түрвән нер зүүлһхин туст эрлһ бичх шиидвр авсн билә. 2007-ч җилин бар сарин 26-д болхла мана сурһулин бәәдл-җирһлд тууҗлгч чинртә йовдл учрв. Дигтә минь эн өдрт Хальмг Таңһчин Толһач Лаганя района «Северное селәнә дунд сурһуль» гидг муниципальн олна сурһуль-эрдмин бүрдәцд зөргтә дәәч – тоомсрта багшин нерн зүүлһгдҗәхин туск Зәрлгт һар тәвв, – гиҗ В.Алымова байрарн хувалцв. Түрвә Лиджи-Горяевичин өөрхн элгн-саднь, ач күүкнь, «Элстин лицей» Хальмг Таңһчин ЦООД» МОУ-н һардач В. Манджиева, энүнә сурһульчнрнь, нег һазра улснь эн байрта йовдлд орлцҗ, хальмг улсин Баатр - теегин итклтә үрнә, дәәнә ветерана санлынь мөңкрүлснд багшнрин коллективд зүркни ханлтан өргв.
- Төрскндән дурта болдгиг, эврә һазрусан хәәрлҗ эңкр болдгиг күндтә багш маднд дасхв. Түрвә Лиджи-Горяевичин нерн тооһарн баһ хальмг улсин бахмҗ болҗахнь лавта. Аврлт уга әәмшгтә дәәнд талдан салдсмудта хамдан эн мана Төрскнә үлмә уга бәәдлиг харсв.

Дөрвн җилдән дәрвксн дәәнд,
Догшн киитнд, деерлксн өлнд
Диилгдл уга, даргдл уга
Дааһад һарсн күн билә, -
гиҗ эврә багшиннь тускар эндр сурһульчнр бичҗ, энүнд магтал өргнә. Кенләнь чигн ээлтә, өр-өвч, цаһан седклтә медәтә багшан нег һазра улснь тевчҗ күндлдг билә. Зөвтә үгд седкл хандг гиһәд, келсн үгнь үнтә болҗ, кен-негнднь чик заавр өгч дөң-түшг болдг төләднь әмтн байрлҗ хандг бәәсмн. Тегәд чигн зөргтә дәәч-тоомсрта багшин нерн олн дундан бахмҗ болҗ, отг-әәмгән кеерүлснь мөн. Амулңгин күсл болгсн әрүн Диилврин Өдр өөрдхҗ, маднд цугтадмдн эвин бәәдл делдсн иим улсин нерн кен-негнәннь санлд мөңкинд хадһлгдх зөвтәнь маһд уга.

ШАГҖИН Любовь

Видео