Эцкин герәснд итклтә бичәчин үүдәлт

11-05-2023, 09:45 | Общество

Сүл арв һар җилин туршарт хальмг утх-зокъялд орсн бичәчнрин негнь Хатуһа Сенән Сүкә (Хатуев Николай Сеняевич). Уул сәәхн хальмг келәрн, тууль-тууҗ, домгуд, тәәлвртә туульс, ахр келврмүд олзлҗ бичдгәрн умшачнрт таасгдна. Эн цагин дотр үүдәврмүдин тавн хураңһу барт белдҗ һарһад, Николай Сеняевич бичәчнрин Ниицәнә зергләнд йоста кевәр батрв. Шидр А.Амр-Санана нертә Келн-улсин дегтрин саңд энүнә дегтрмүдин презентац болв.

Т. Хахлынован нертә медицинск колледжин хальмг келнә багш Светлана Суктуева эн керг-үүлдвриг һардҗ давулв. Таңһчин дегтрин эн саңгин келн-улсин утх-зокъялын әңг белдсн эн үүлдврт бичәчнр, сойлын көдләчнр, хальмг келнә багшнр, олн умшачнр орлцв.
«Тамин һурвн эргц», «Хойр Дәркин маань», «Хальмгин мирд», «Мана зөөр», «Аршан булг» гидг дегтрмүд харһлтын йовудт олна оньгт тусхагдв. Николай Сеняевич Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә гешүн, Кавказин бичәчнрин Клубин гешүн болдмн. Энүнә урн-үгин үүлдврин тускар хальмг улсин шүлгч Эрднь Эльдышев келҗ өгв. А.Амр-Санана нертә Келн-улсин дегтрин саңгин һардач Майя Безидеева хальмгудын урн үгин зөөриг әрүнәр хадһлҗ, өсч йовх үйнрт үүдәврмүдиннь дөңгәр медүлҗәх бичәчд шин олн дегтрмүд бичтхә гиҗ дурдв.
Николай Хатуевиг таньдг улс төрскнч седклтә, келн-улсин авъясмуд сән меддг күн болҗана гинә. Кезәңк цагас авн мана җирһлд батрсн олн авъясиг, тер дотр кен ахан күндлдг авъясиг Николай даңгин бәрҗ йовна. Тер тевчңгү седклинь меддг, таасч умшдг ах үйин улс – Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч Иван Нимгирович Басангов болн Хальмг Таңһчин улсин артист Сергей Гучинович Мучиряев бичәчин үүдәврмүдин туск тоолврарн хувалцв.
Иван Басанговин келсәр, Хатуевин бичсн тоот өсч йовх үйнрт йир кергтә үүдәврмүд болҗана. Төрскн келән дасхд туста болсн деерән терүнә ахр болн гүн тоолврта үүдәврмүд амрар дасхд эвтә. Дәкәд болхла, тууль-түүкиг болн улсин келнә зөөриг медҗ авхд йир кергтә. Энүнә ахр келврмүдин болн шүлгүдин дәкн нег ончинь - ашлвртнь гүн тоолвр бәәхинь заав. Юуни төлә эннь бичгдсиг, ямаран сурһмҗ терүнд бәәнә гисн тоолвр баһ наста умшачнрт орхмн болҗана. Келни хурц билгтә, тууҗиг болн урн-үгин зөөриг сән меддг эн билгтиг дөңнәд, йосна халхд эрлһ орулҗ өгәд, Хальмг Таңһчин күндтә иргнә нер зүүлһхин арһ хәәхмн гисн седвәр Иван Нимгирович Басангов һарһв.
Николай Хатуевин үүдәврмүдин һол учр-утхин тускар урн үгин шинҗләч, номт болн бичәч, РАН-а Хальмг номин төвин әңгин һардач, филолог номин доктор Римма Ханинова тодрхаһар келв. Шүлгүднь ахрар бичгдәд, аштнь цәәлһвр өгдг шүлгчин янзнь баһ наста улст медҗ авхд йир ирлцәтә болҗана. Баһ кемҗәтә үүдәврмүдиг – шүлгүдиг, йөрәлмүдиг, харалмудыг болн нань чигн ахр кемҗәтә тоотыг номтнр экләд шинҗлҗәсин тускар, тер шинҗллтд Николай Хатуевин үүдәврмүд сән үлгүр болҗ орҗана.
Сергей Мучиряевин тодлврар, Николай Хатуевиг бичкнәсн авн меддг, эк-эцкләнь олн җилдән үүрлҗ йовснь сангдад, Хальмг театр Цаһан Нур селәнд ирсн цагт Хатуевихн ик-бичкн уга шуугҗ-ниргҗ эдниг тосч авч гиичлүлдг бәәснь мартгдхш.
Бичәч Куукан Боован Валентинан келсәр, бичәчин үүдәврмүд хальмг урн үгин зокъялын салһгдшго әңгнь болсмн. Бичәч болн орчулач Алексей Скакунов Николай Хатуевиг шин олн үүдәврмүд бичтхә, гиҗ йөрәв.
Николай Сеняевичин үүдәврмүдт улсин үлгүрмүд, тәәлвртә туульс, йөрәлмүд, болн нань чигн цецн тоот зөвтә орман олснь хальмг келнә багшнрт сән дөңцл болҗахин тускар Элст балһсна 21-ч тойгта дунд сурһулин багшнр Л.Г. Санджиева болн В.В. Овьянова келсн үгдән темдглв. Цөн җил хооран эн школын сурһульч Окна Цаһан Николай Хатуевин тускар шишлң төсв белдәд, нарт-делкән марһанд нүр орм эзлснә тускар келгдәд, тер презентац ахрар орс келәр цуглрсн улсин оньгт тусхагдв. Эн сурһулин көвүд-күүкд Николай Хатуевин шүлгүд умшв.
Улсин урн үгин эн зөөриг шинҗллһн йир чинртә. Хальмг утх-зокъялд, тер тоод Николай Хатуевин үүдәврмүдт тернь ямаран кевәр олзлгдсинь шинҗллһн соньн болҗана. Цагин йовуд улсин уханд болн урн үгин үүдәврмүдт яһҗ тодлгдсиг бичәчин үүдәврмүдәс медҗ болхмн.
1953-ч җилд Сиврт һарсн көвүн Цаһан Нур селәнд өсч-босад, энд сурһулян төгсәһәд, җирһлин хаалһд орсн көвүнә үүрмүд, энүнлә хамдан сурч йовсн күүкд Николай Сеняевичиг үнн седкләсн йөрәв.
Николай Хатуевин үүдәврмүд сурһулин көтлврт эс орсн болвчн, талдан бичәчнрин үүдәврмүдиг дахулад, тер эс гиҗ нань нег төрәр күүндвр һарсн цагт Николай Сеняевичин шүлгүд, тууль-теҗгүд олзлдгин тускар, классин хөөтк умшлһна кичәлмүдт өдгә цага хальмг бичәчнрин үүдәврмүдлә хамднь Николай Хатуевин үүдәврмүд умшгддгин тускар келгдв.
Талтахна зе, Хальмг Таңһчин ачта артист Нарн Довдунов дуулсн «Талтахн – седклин омг» гидг дун гүн утхта шүлг эвлүн кевәр асхрҗах айсла негдҗ, цуглрсн улсиг байрлулв. Тамара Параева умшсн «Бурхн Багшин Алтн сүм» гидг шүлг шаҗн хальмгудын җирһлд ямаран ик чинр зүүҗ йовсинь үзүләд, җирһлд учрсн цуг күнд тоотыг дааҗ һархд урмд болн чидл өгч йовсинь медүлв.
Николай Сеняевич бийнь келсәр, өвкнрин тууҗиг мартуллго, төрскн келән босхҗ авлһн, ах үйнр заясн тоотыг цааранднь өсч йовх үйнрт күрглһн энүнә һол төрнь болҗана. Тууҗин йовудт улсин әмдрлд учрсн зовлңта тоотыг мартҗ болхий? Эн учрар чигн энүнә шүлгүдиг генәртә гиҗ келдгнь бас бәәнә. Төрскн келн буйслһнла тесҗ болхий? Цуг эн нәрн төрмүдт умшачнрин оньгиг тусхалһнд, омг өгдг тоотыг сергәлһнд Николай Хатуевин үүдәврмүд нерәдгдҗәнә.

ХӨӨЧИН Галина

Видео