ДОРҖИН Басң: «Би дууч болҗ төрлəв, билгин үгмүд түүҗ даслав»

25-04-2023, 10:30 | Общество

Мөрн сар Хальмгт хамгин сəəхн цаг болдгинь əмтн сəн меднə. Хальмг бичəчнр хаврин серглң аһарта, бамб цецгəр кеердг эн сарин өврмҗтə тоотынь үүдəврмүдтəн орулсмн. Үвлин шүүвриг дааҗ һарад, цуг тоот чидл авч əмлəд, кеерч сəəхрҗəх цагла теегин нег хотнд, Тугтн селəнд, Дорҗин Басң һарсмн. Малчин бүлд төрсн көвүн бичəч болн седкүлч болҗ, хальмг урн үгин делгрлтд ик тəвцəн орулхинь тиигхд күн медҗəсн уга. Шин йосн ирҗ, цуг тоот сольгдҗасн цаг мөн. 1918-ч җилин мөрн сарин 5 өдр бəəсмн.

Үудәлтин хаалһ
Дорҗин Басңгин түрүн хураңһу 1939-ч җилд барлгдҗ һарсмн. Һучдгч җилмүдин дундурар эн шүлгүд эклҗ бичв. Келнə билгтин оньгиг тер җилмүдт орчуллһн оньгинь эзлв. Ик орн-нутгин талдан келн-улсин үүдəврмүдиг төрскн келндəн буулһад Дорҗин Басң ик көдлмш кев. Талдан шүлгчнрин дамшлтла тиигҗ таньлдснь үүдəлтин халхднь немр чинр орулв. Түрүлəд Дорҗин Басң орс болн украинск бичəчнрин үүдəврмүдт оньган өгв. Тарас Шевченкон үүдəврмүдиг өөдəн үнлдг болад, терүнə кесг шүлгиг хальмг келнд орчулсмн. Түрүн орчулврмуднь 1939-ч җилд хураңһу болҗ барлгдсмн. Орчуллһна үүлдврəн бичəч хайсн уга. 1960-ч җилмүдт орчулгдсн тоотнь 1964-ч җилд барлгдсн билə.
Дорҗин Басң шүлглəнə кесг хураңһу барлҗ һарһсмн. «Чик хаалһ» гидг роман, «Эзн» болн «Мини хотн» гидг түүкс бичəч бичсн болдг. Шүлгин кемҗəнд эс багтсн ухан-тоолврнь кесг поэмд орман олсмн. «Цагин селгəн», «Төрскндəн үлдəгч дун минь», «Теегин аһуд» – эн поэмст җирһлднь учрсн, орн-нутгт, таңһчд болҗасн тоот орман олсинь умшачнр меднə. «Чик хаалһ» романар Хальмг театр 1973-ч җилд наад белдҗ тəвсн билə. Төрскəн харсгч Алдр дəəнд орлцач Дорҗин Басң дəəч үүрмүдин тускар кесг келвр болн очерс бичсмн. Цуг улсин ик шүүвр болсн җилмүд əмтнə урмдыг болн күчн-чидлиг үзүлсинь бичəч үүдəврмүдтəн медүлҗ чадв.
«Җаңһр» баатрльг дуулвриг болн нань чигн тууль-түүкиг келмрчнрəс бичҗ авлһнд Дорҗин Басң орлцҗ йовсмн. Һучдгч җилмүдин чилгчəр тер ик көдлмшт орлцад, бичəч урнүгин зөөрлə улм өөрхн таньлдсн болдг. Бичəчин бичҗ авсн тоот 1940-ч җилд барас һарсн «Хальмг фольклор» гидг дегтрт орсмн.
Хальмг улсин урн-үгин зөөриг, тууҗиг, бəəциг, заң-авъясиг сəн меддг төлəдəн бичəч эврəннь үүдəврмүдтəн тер цагт олна җирһлд учрҗасн тоотыг, əмтнə бəəдл-җирһлд, заң-авцд, ухан-тоолврт учрҗасн хүврлтиг Дорҗин Басңгин үүдəврмүдəс умшачнр медҗ авна.

Бичәчин орчулврмуд – келнә билгин үлгүр
Александр Пушкинə «Евгений Онегин» гидг шүлгүдин роман хальмг келнд орчулгдснь маднд нег үлү бахмҗта йовдл болҗана. Алдр Пушкинə «Медный всадник», «Полтава» поэмсиг чигн Дорҗин Басң хальмг келнд орчулсмн. М. Лермонтовин, К. Хетагуровин болн нань чигн бичəчнрин үүдəврмүдиг төрскн келндəн орчулад, билгтə теднə үүдəврмүдлə умшачнр улм өөрхн таньлдхд ик нилчəн күргсн болдг.
Билгтə эн күүнə җирһлин хаалһ амр болсн уга. Олн-əмтнəннь үзсн-зовсн тоотынь хамдан дааҗ һарсн эн күн цугинь цааснд буулһҗ иргч үйнртəн үлдəхəр шунҗ йовснь ода ирҗ медгдҗəнə. Цагин йовуд, улсин җирһлин хүврлт ямаран болсинь Дорҗин Басңгин үүдəврмүдəс медҗ болхмн. Олн җил газетд көдлҗ йовхдан Дорҗин Басң төрскн һазран кесг эрлə. Тернь баһдад, амрлһнд һархларн таңһчиг эргдмн, төрскн хотндан күрдмн. Əмтнлə харһад, теднə тодлврмуд бичҗ авад, ямаран ухан-тоолврта бəəхинь медҗ авхар шундмн. Цуг терүгинь, төвкндго седклинь, төрскн һазртан дуртаһинь, зүркнə цоклтынь бичəчин шүлгүдəс, нань чигн үүдəврмүдəс меднəч.
Хальмгин нертə бичəч, билгтə орчулач Дорҗин Басң һучн һар җил мана «Хальмг үнн» газетд көдлҗ йовсмн. Дааврта сеглəтрин үүлиг олн җил дааҗ йовла. Хальмгин тер цага кесг баһчуд газетин көдлмшлə таньлдҗ, энд җирһлин хаалһан эклхд бичəч эврə үлгүрəрн, ухата сүв-селвгəрн дөң болла. Тегəд 2023-ч җилин мөрн сарин сəəхн цагла бидн мана ах үүрин, сурһмҗлачин, нертə бичəчин, билгтə келмрчин нериг болн үүлдвриг тодлҗанавидн. Шүлгүднь болн олн үүдəврмүднь-мана зөөр, кеҗ-күцəҗ йовсн тоотнь мана эндрк җирһлд мартгдлго бəəнə. Төрскн һазртан, төрскн келндəн йир хару бəəсн билгтин санлд нерəдҗ эн үгмүд бичгдв.

ХӨӨЧИН Галина

Видео