ЭРК ШАР КӨВҮН

25-05-2023, 10:15 | Общество

Келн-улс болһн эврә амн үгин зөөртә. Мана өөрд-хальмгин амн үгин зөөр йир байн. Тер дотр кезән-кезәнә үүдсн туульмуд. Эндр Шинҗәнд бичүлҗ авсн “Эрк шар көвүн” гидг нег өөрдин тууль тана оньгт тусхаҗанавидн. Эн туулиг Аршан һазра Көндлң селәнә 75 наста Җала өвгнәс 1980-ч җилмүдт Пү.Баатр бичүлҗ авад, «Хан Теңгр» гидг седкүлд барлҗ һарһсмн.

Эрт урд цагт нег угатя эмгн көгшн хойр бәәҗ гинә. Һанцхн эрк шар көвүтә, нег бооҗун бор ишктә бәәҗ. Тиигәд бәәх дутм көвүнь томаҗҗ, бооҗун бор ишкнь күртл өсәд, ямана тоод орҗ гинә. Көвүнь ямаһан хәрүлх теңкәтә болҗ, энх яманан күчнд бүкл герәрн аҗ-төрҗ әм зууҗ, аман цәәлһҗ әмдрҗ бәәҗ. Тиигәд нег өдр эн көвүн ямаһан хәрүлҗ йовад, нег соньн бодл боддг (сана санҗ) сәнҗ, «Ай! Өдр болһн бүтәсн юн чигн уга, һанц ямана бөгс сәкәд, өдр болһн йовхар, үүг алад, махинь цадтлан идәд, нег сән зүүд манҗ, адгтан тер мансн зүүднән түүлд күрч үзий» гиҗ санад, ямаһан тууһад, гертән хәрҗ ирдг сәнҗ. Аав-ээҗ хойрнь ик алң болҗ, көвүһән:
- Яһад иим эрт эргҗ ирвч?, – гихлә көвүнь сансан келдг сәнҗ. Тиигхлә, аав-ээҗ хойрнь икәр уурлҗ:
- Чи ноха, һанцхн аман цәәлһҗ, әм зууҗ йовсн ямаһан идҗ оркад, дәкәд арднь яһнач?, – гиһәд көвүһән цокдг сәнҗ. Көвүнь:
- Би заавл (зүтксн) зөрсндән күрнәв, – гиһәд уульҗ оркад, күч өгдг уга сәнҗ. Эмгн көгшн хойр арһан барҗ:
- Һанц көвүнән зөргиг зөрцәд яһий, сансарнь болый, – гиһәд һанцхн ямаһан алҗ, махинь чанад идхин өмн аавнь келдг сәнҗ:
- Җә! Ода һанцхн ямаһан алҗ, сансн-зөрсндән күрхәр зүүд манх болувидн, кен ямр зүүд зүүдлсн болхла, маңһдр өрләһин цә деер нег-негндән келҗ оркад, дарань тиигәд зүүднән йосар гүүцдкий, – гиҗ.
- Болна, – гиһәд һурвулн махан идҗ барад унтч гинә. Тиигәд өрлә эрт эмгн көгшн хойр серәд, аньр уга негнь негнәсн сурхла, хоюрн бүр әдлхн ю чигн зүүдлсмн уга. Тиигәд унтч бәәсн көвүһән зүүдлсн болҗ маһд гиһәд, цәәһән чанҗ оркад, көвүһән татч серүләд:
- Көвүн минь, хурдн зүүдән кел, – гихлә, көвүнь:
- Би ю чигн зүүдлсн уга, зүүдн орсн уга, - гиҗ. Үнндән зүүд зүүдлсн болв чигн, зүүднән түүлд күрхәсн наар кенд чигн келх уга гиһәд аав-ээҗ хойртан күртл келсн уга сәнҗ. Аавнь бүтәд, үкхдән күрч уурлад:
- Чи ноха, көгшн мини һанцхн көрң болҗ бәәсн ямаһим алҗ идәд, зүүд зүүдлҗ зөрлһдән күрнәв гиһәд, идҗ авад, зүүдлсн зүүдн чигн уга, энрл уга, эвлрл уга, – гиһәд ууртан ямана арсар тулм уяд, көвүһән дотрнь кеҗ, һолд тәвәд йовулҗ гинә. Тиигәд эн көвүн тулмтаһан урсч, нег хаана нутгин захар орҗ ирҗ. Хар өрлә һолас ус авхар ирсн хаана нег шивгчнтә (служанка) харһлддг болна. Тиигәд тер шивгчн ик алң болҗ, урсч йовсн тулмиг тосч авад, дотркинь секәд үзснд нег сәәхн көвүн бәәдг, тиигәд эн шивгчн көвүнәс:
- Чи яһад тулмд дүргдв?, – гиҗ сурснд көвүн болсн бүк кергән нег-негәрнь келҗ өгч. Шивгчн көвүнд икәр өр өвдҗ, бас нег талар зүүднднь икәр соньрхад, зүүдинь нег соңсч үзсү гиҗ санад:
- Җә! Көвүн, би чамаг уснас аврҗ, тулмас һарһв. Ода чи тер зүүдән нанд нег келәд өг, болну?, – гиһәд сурдг сәнҗ. Үүнд көвүн:
- Ээ! Эгчм, би зүүдлсн зүүднән түүлд күрхәс наар кенд чигн келх уга, зүүднән төлә иигҗ гертәсн көөгдҗ, төрсн аав-ээҗ хойртан күртл келл уга йовҗаһад, би танд яһҗ келхв?, – гидг сәнҗ. Үүнд шивгчн икәр уурлҗ:
- Үнәр, үклән хәәҗәдг юмн сәнҗч, аврсн нанас күртл нууҗ далдлдг, – гиһәд тулмд кеһәд, һолд эргүлҗ хайҗ гинә. Тиигәд эн шивгчн усан авад, эргҗ одад, өрлә болсн кергән хаандан медүлснд хан бас ик алң болҗ:
- Ямр учрта соньн кергв? Неглхн зүүднән төлә тиигҗ йовдг, түүнд яһв чигн бас нег учр бәәнә, эс тиигхлә, тиигҗ йовхго, би түүнә тер күмнд келдг уга зүүдинь нег соңсч үзсүв, – гиһәд тер дарунь күм йовулҗ, тер көвүг хаана өргәд авч ирдг сәнҗ. Тиигәд хан көвүнәс:
- Көвүн, чи ямр тиим сәәхн зүүд зүүдләд, түүнән түүлд күрх болҗанач? Нанд нег келҗ өг, кемр чи зүүдән келхлә, би чамд нег бор мал өгсү, – гиҗ келдг болна. Гитл көвүн бас келх угаһар борлад сууһад бәәдг сәнҗ. Иигхлә, хан уурлҗ:
- Ноха чи, күмнә зергд күрәд уга бәәҗ, бас ямр зүүдлсн зүүднән түүлд күрнәв гиһәд, үнд күршго юмиг үнд һарһдг, – гиһәд дәкәд тулм дотрнь кеҗ, һолд хайҗ гинә.
Тиигәд эн көвүн урссар бәәҗ, нег нуурт урсч орад, тогтнҗ бәәсәр, утартан нуурин усна дольганд цокгдад, нуурин захд һарч, тулмнь чигн наар-цаар көдлх уга болҗ. Үүнд тер көвүн чигн нуурин захд һарсан медҗ. Тиигәд тулмасн һархла, бийнь нег ик нуурин көвәд кевтҗ бәәдг. Тиигәд эн көвүн нуурин захд нег бут дотр кевтҗ бәәтл, холас хойр күмн дундан нег хар махла булалдад ирҗ йовдг. Көвүн хаҗуднь күрәд, дунднь орад:
- Хойр ах, таанр яһад эн нег хар махлаг иигтлән булалдҗ йовнат? Ямр кергтә юмб?, – гиҗ сурснд тер хойр келдг сәнҗ:
- Ээ! Дү минь, чи ю меднәч, эн махла болхла, далд хар махла гидг махла, ид-сидтә эрднь махла болхар, далдлтха гихлә, кениг болв чигн далдлҗ, бийинь хамһалҗ (охранять) чадна. Тиигәд, далдлгдхла, ямр чигн юмн хәәҗ олҗ чадхго, тиигәд бидн хойр эн махлаг яһҗ хувахан медл уга булалдҗанавидн. Кемр эн махлаг тер авхла, би хоосн болдг сәнҗ, би авхла, тер хоосн хоцрдг болх, тиигәд булалдҗанавидн, – гиҗ. Көвүн соңсад:
- Җә! Тиим амрхн керг, би та хойрт сән арһ зааҗ өгсү, эн махлаһан нанд өгч орк, би бәрәд, энд зогсч бәй, та хойр нанас һучн алхм һазр хол одад, зогсч бәәцхәтн, би таанриг гүүцхәтн гисн цагт, та хойр гүүһәд, кенчн урдар ирхлә, махла түүнә болтха, – гиҗ. Көвүнә келсиг соңсад, тер хойр зөвшәрдг болна. Тиигәд тер хойр һучн алхм һазр күрч одад, эргҗ гүүһәд иртлнь эн көвүн «далд хар махла намаг далдлтха!», – гиһәд бут дотр орад, бултҗ оддг сәнҗ. Үүнд одак хойр, хоосн хоцрад хәрҗ гинә. Тиигәд эн көвүн урн арһар нег эрднь махла олҗ авад бәәҗәтл, маңһдурнь бас хойр күмн дундан нег һартан нег багц цаһан цецг, нег һартан нег багц хар цецг бәрсн булалдад ирҗ йовдг. Көвүн гүүҗ одад, дунд нег орад:
- Та хойр юунд иигтлән эн цецгин төлә әмндән ортл булалдҗ йовнат?, – гиснд тедн хойр:
- О! Залу, чи ю меднәч? Эн цецг болхла, ид-сидтә эрднь цецг, эн хар цецгиг уснд дүрҗ оркад, күмнд цацхла, күмиг адуснд хүврүлдг сәнҗ, дәкн тер цаһан цецгиг уснд дүрҗ оркад, адуснд цацхла, теднә дүрднь хүврүлдг сәнҗ, тиигәд бидн хойр, аль-аль мань нег-негндән өгл уга булалдҗ бәәдг мань эн, – гиҗ.
Үүнд көвүн дотран икәр байрлҗ, бас урдк далд хар махла олсн арһар хоюраһинь һучн алхмин хол һазрт зогсаҗ оркад, бийнь далд хар махладан орҗ, эрднь сидтә хар цаһан хойр цецгиг авч оркҗ. Җә! Тиигәд эн көвүн хойр зүүлин эрдньтә болад, нуурин көвәд әмдрҗәтл, нег өдр хаана һурвн дагнь нуурт бийән уһахар ирдг сәнҗ, көвүн махла дотран орад, гетәд суудг болна. Тиигҗәтл хаана отхн күүкн урдар ирәд, ик сеҗг авч, хойр эгчдән келдг сәнҗ:
- Эгчә! Бидн эн нуурт орҗ керг уга, эн нуурас цогт хорхан үнр һарчана, мана нур бузртсн янзта, эргҗ хәрий, – гиһәд нуурт ордг уга сәнҗ. Хойр эгчнь дүүдән ярдҗ:
- Энд бәәсн биднә нуурт ямр әмтә юмн ирҗ ордг билә, ямр юмна аньр авад, сеҗгләд бәәнч?, – гиһәд күч өгл уга нуурт орад, бийән уһадг сәнҗ. Тиигәд уһаҗ болад, нуурас һарч, хувц-хунран өмсәд, йовхин өмн тер көвүн далд хар махлаһасн һарад, һарт бәәсн хар цецгән уснд дүрҗ оркад, йовх гиҗәсн һурвн дагньд цацад оркхла, һурвулн тер доран цуһар элҗгнд хүврәд, нур эргәд бәәдг болҗ гинә. Иигәд кедү хонҗ бәәтл, нутгин хан һурвн күүкән геесндән икәр зовад:
- Кен мини һурвн күүкиг үзсн-соңссн болхла, нанд ирҗ медүлтхә. Кемр олҗ өгдг болхла, би хан зерг, нутг-алвтан бүгдинь өгәд, бас һурвн күүкән өгнәв, – гиҗ зар һарһҗ гинә. Тиигәд эн көвүн зариг олҗ соңсад, бийәрн хаанад одҗ:
- Һурвн күүкичнь би олҗ өгий, та келсн үгдән эзн болтн, – гиснд хан соңсад, икәр байрлҗ:
- Би келсн үгдән эзн болна, – гиҗ. Тиигәд эн көвүн хаана амнас батлһ авч авад, нуурин хаҗуд ирҗ, цаһан цецгән нуурин уснд дүрәд, һурвн элҗгнд цацад оркхла, һурвн элҗгн мел доран угин һурвн дагнь дүрдән хүврдг сәнҗ. Тиигәд эн көвүн хаана һурвн дагниг авч одад, хан аавднь өгснд хан хатн хойр байрлхин икәр байрлҗ, нутг-усан дуудҗ, нәр-гиич кеһәд, эн көвүнд зерг-сүүр, алвт-нутг, һурвн күүкән бүгдинь өгч гинә.
Иигәд нег җилин нүр үзҗ бәәтл, хаана отхн күүкн баһ хатнаснь нег көвүн һардг сәнҗ. Тиигәд эн көвүнь өдр-хонг үзсәр өсн бооҗҗ. Нег өдр хан онд күрсн көвүһән өрч деерән һарһад, тоглүлад наадулҗ бәәһәд, хар заягтан ик дууһар инәһәд, байрлад-бахдад бәәдг сәнҗ. Хатнь ик алң болад:
- Чи яһад эндр иигтлән байрлҗанач, ю болв?, – гихлә, хан өндәҗ сууһад:
- Урд би болхла нег угатя эмгн көгшн хойрин көвүн билә. Һанц шар ямата, түүгән хәрүлҗ, түүнә үсәр әм зууҗ, аҗ төрҗ бәәһәд, генткн нег өдр һанцхн ямаһан алҗ, махинь идәд, зүүд манҗ, түүнә түүлднь күрх гисн соньн сана зүүһәд, тиигәд һанцхн ямаһан алҗ идәд, зүүд зүүдлсн болв чигн, зүүднән түүлд күрхәс нааран күмнд келх уга йовад ирсн бүк өңгрлтән нег-негәр келҗ. Ода ухалхла сансн минь бүтсн янзта, тиигәд ик байрлҗанав. Тер зүүдн минь иим нег зүүдн билә: нар дерлҗ, сар өшклҗ, өрин цолмиг өрч деерән тоглүлсн болҗ зүүдлсн билә. Ода үзхлә, нариг дерлснь хан зергд суусна темдг, сариг өшклснь та һурвн дагниг хатн болһҗ авсна темдг, өрин цолмиг өрч деерән тоглүлснь үрән үзҗ, өрч деерән теврҗәхин минь темдг билә, – гиһәд сансн-күссндән күрч чадсндан икәр байрлҗ гинә.

Барт белдснь МАНҖИН Намру

Видео