Хойр миңһн җил хооран хальмг теегт кен бәәсмб?

08-06-2023, 09:45 | Общество

Хальмг теегин нег захднь элстә көдә һазрт олдсн күүнә цогцин ясн (толһан ясн) болн бухш тер сурврт хәрү өгх гисн ицл бәәнә. Болв цуг тоотын тускар диг-дараһарнь келҗ өгхмн.

Күүнә ясиг болн буһшиг олҗ авсна туск зәңг һарснас авн сара хонг давв. Эн цагин дотр элсн көндрәд күүнә цогцин ясн олдсн һазр элснд авгдҗ. Хальмг Таңһчин сойлын зөөрин бәәриг харлһна Заллтын көдләчнр кесн зургт терүгинь үзҗ болхмн.

Күүнә ясиг болн буһшиг олҗ авсна туск зәңг һарснас авн сара хонг давв. Эн цагин дотр элсн көндрәд күүнә цогцин ясн олдсн һазр элснд авгдҗ. Хальмг Таңһчин сойлын зөөрин бәәриг харлһна Заллтын көдләчнр кесн зургт терүгинь үзҗ болхмн.
Хальмгин археологудт хәәврин көдлмш кех кергтә болв яһв... Миңһәд җилмүд хооран эн теегт бәәсн скифмудын, сарматмудын болн нань чигн келн-улсин цогцин ясн теегин хагсу йиртмҗин бәәдлд сәәнәр хадһлгдснь медгдҗәнә. Зуг кенә ясн тернь болҗахмб? Йир ховр иим олврас көлтә хаалһин тосхлтыг сара хонгар зогсасн бәәҗ.
Альд тернь олдсмн? Хальмг Таңһч болн Дагестан хоорндк элстә һазрт Хар Һазрин района медлд терүг олсн әмтн олврин тускар мөшкәчнрт зәңглҗ.
Малчнр теегт күүнә цогцин болн толһан ясиг олҗ. Тер ясна өөр буһш болн күзүнд зүүдг кеерүлин бичкн әңгүд кевтҗ. Терүнә тускар ниигмин сүлҗәнд әмтн бичәд, цөөкн зург орулсн бәәҗ.
Терүгинь Хальмг Таңһчар үүлддг мөшклһнә Комитетин мөшклһнә заллтын көдләчнр үзҗ. Барин һарцст һарсн тоотыг шинҗләд, күүнә цогцин болн толһан ясн олдсна туск зәңг альд һарсинь олҗ авв. Тернь үнн угаһинь медхәр шинҗллтин көдлмш кегдв.
Мөшкәчнр тер һазрур һарч йовв. Тенд дор ормднь юн болсинь медхәр сурлһ авв. Әрәсән номин академин археологуд эдниг дахҗ йовв. Сойлын зөөриг харлһна Заллтын көдләчнр чигн теднә көдлмшт орлцв.
Бәәрн әмтн олҗ авсн олврин тускар сара хонг болсна хөөн ниигмин сүлҗәнд бичсмн. Элсн болхла нег кевәрн бәәлго мел көндрәд бәәдг. Нег үлү салькта цагт түргәр нүүһәд бәәдмн. Тегәд ирсн номтнр болн йосна көдләчнр тер күүнә цогцин зуг нег әңгинь үзҗ чадв.
– Дав деер кегдсн шинҗллтәр олдсн тоот сарматмудын хөөтк цага юмн болҗана, – гиҗ Хальмг Таңһчд сойлын зөөрин бәәриг харлһар үүлддг Заллтын һардач Камиль Маркеев келнә. – Талданар келхлә, мана цаг күртл 11-ч зун җилә цагин үлдлмүд болҗана. Шавр буһш эс гиҗ хот кедг сав болхла тер цагас зөвәр урд чигн кегдсн болхмн. Түрүн авгтан олдсн тоотын кесгнь элснд авгдсн, тегәд малтврин көдлмш кех кергтә болҗана.
Мана һазра улс өвкнрин зөөриг даңгин әрүнәр хадһлна. Ямр нег олвриг килмҗтә кевәр харна. Иим нег йовдл учрхла мана селәдин әмтн хара бәәхш, килмҗән өгнә. Йосна халхд медүлхәр зәңглнә. Ода тернь шинҗлгдҗ бүрткгдҗ хәләгдхмн. Мал асрҗ бәәдг һазрт олн толһа бәәнә. Миңһәд җилмүдин тууҗиг тер толһас бийдән хадһлҗадг болх. Цогцнь олдсн күн күрл мөңгин зун җилд бәәсн болх гисн таавр кегдҗәнә. Сарматмудын хөөтк цагла Иҗлин дора көвә һазрар бәәршҗәсн болх гисн таавр номтнр кеҗәнә. Тер цагт әмтн толһа кеҗ һазриг өргдго бәәсмн. Күн оршагдсн һазриг тегшлдг бәәсн, тегәд зууһад җилмүд хооран кесг тоотнь элснд даргдсмн. Ода салькна күчәр элсн көндрәд, нүүһәд, кесг оршаврмуд илдкгдҗәхин тускар номтнр келнә.
Урднь энд бас тиим нег йовдл учрсна тускар номтнр тодлна. 2015-ч җилд Әәдрхн – Махачкала хоорнд хаалһ тосхҗасн цагт тавн метр гүүнд күүнә цогциг олҗ авсмн. Тернь бас сарматмудын хөөтк цагин күн болҗ һарсмн.
Келхәс, хальмг теегин элстә һазрт кесг нуувч бәәхинь эн олврмуд медүлҗәнә. Хальмгин номтнр эн олврин тускар Әрәсән сойлын министерствд, Әрәсән номин академьд зәңглсмн. Тедн ховр болн номин хәәврт ик чинртә олврин тускар делкән номтнрт медүлсмн. Хальмгин теегт нуувчин тоот ода чигн олар харһна.

ҖИРҺЛИН Кермн

Видео