Бат авцта Тамара олна бахмҗ болв

24-06-2023, 09:50 | Общество

Эн җил мадна төлә һашута өөн болхмн. 80 җил хооран 1943-ч җилин бар сарин 28-д хальмг улсиг ямаран чигн учр-утх угаһар Сиврүр күчәр нүүлһв. Тер зовлңта цагин тускар кооперативн училищин (ода МГГЭУ-н Хальмг әңг) түрүн һардач Тамара Николаевна Чедырова (эцкиннь нерәр Доржинова) ода сурчах негдгч курсин оютнрла болсн харһлтд тодрхаһар келҗ өгв.

- Бидн Башантад дәәнә өмн бәәләвидн. 1943-ч җилд мана селәнд немш церг орҗ ирәд, цуг гермүдиг эзлв, бидн сарад бәәдг болвидн. Дәкәд мана Улан церг Башантаг сулдхад, цааранднь Тең деерк Ростов тал темцв. Мана эцк Сталинградын дәәлдәнд авсн шаван госпитальд эдгәҗәлә. Бидн эктәһән, ээҗтәһән ах-дү һурвн бәәләвидн, – гиҗ келврән Тамара Николаевна эклв.
1943-ч җилин бар сарин 28-д өрүн өрлә буута цергчнр эднә герин үүд цокв. «Таднд юн кергтәв? Мини көвүн госпитальд кевтнә, энд бичкдүднь, өрк-бүлнь бәәнә», – гиҗ ээҗнь эдниг тосв.
«Бидн цуг хальмгудыг тууҗ нүүлһҗәнәвидн. Цөөкн хувц-хунран, өлг-эдән авад һартн!» – гиҗ буута салдсмуд закчана.
Тиигәд нег дерән, ширдгән, хучаһан, бәәсн цөөкн хувц-хунран авад эднә өрк-бүл гертәсн һарад йовв. Ямаран чилшго зовлң эдниг күләҗәсинь эдн медҗәсн уга. Тиим аюлла миңһәд хальмг өрк-бүлмүд харһсмн.
Башантан сурһулин өмн хар машин эдниг күләҗәсмн. Терүн деер һарад, орман эзләд суухла, Сальск тал эдниг йовулҗана гив. Тенд төмр хаалһин станцд хальмгудыг эд-таврин вагонд суулһв.
«Тер вагодт мал зөөҗәсмн гиҗ бидн хөөннь медвидн. Салькн-киитнәс көлтә бидн ут хаалһдан царцад гемнвидн. Хойр долан хонгтан тиигәд йовлавидн. 1944-ч җилин туула сард Омск балһснд ирвидн. Тендәс колхозникүд мана өрк-бүлиг цан деер суулһад Кормиловск района Зотино селәнд авч ирв. Герин эзн күүкд күн мадниг күләҗәҗ, цәәһән, боднцган чанад мадниг хотлв», – гиҗ Тамара Николаевна тер һашута цагиг тодлв.
Тер Сиврин селәнә өрк-бүлд хойр күүкн бәәҗ, тегәд дала зә уга бәәсмн. Болв дарунь гилтә эдниг талдан герт бәәршлүлв. Хаалһдан үзсн түрүзүдүһәс көлтә эднә ээҗнь сохрн алдв. Экнь бас гемтәд көдлҗ чадшго болв, гертән күүкдтән хот кеҗәлә.
Арһ уга болад бичкн Тамара селәнә күүкд-көвүдиг дахад, теңгрин ки цуглулхар одв. Болв ю цуглулхинь меддг арһ уга. Талдан күүкдәс сурдг чигн ухан уга бәәсмн.
Тегәд күүкн йир сәәхн болҗ медгдсн теңгрин ки цуглулад, гер талан авч ирв. Экнь терүг чанад, күүкдтән түгәҗ өгв. Зуг ээҗнь цеерләд, теңгрәс, деерәс ирсн юмн гиһәд юм идсн уга. Бичкдүд гесән дүүргәд, цадчкад унтҗ одв.
Өрүн ээҗ босад, бичкдүдиг дуудҗана, зуг эдн хәрү өгчәхш. Тиигхлә ээҗнь чаңһур хәәкрәд, түүнәс көлтә герин эзн күүкд күн гүүҗ ирв. Юн болсинь медәд, дарунь колхозас үс авч ирәд хорта теңгрин ки идсн күүкдт уулһв. Тиигҗ эдн әмнәсн хаһцн гив.
Дәкәд бичкн Тамара дү көвүтәһән, талдан сурһульчнрла хамдан колхозд көдлдг болв. Буудя тәрсн һазрт буг өвсн болҗ урһсн шарлҗиг таслад уга кеһәд, тер көдлмшин төлә 600 грамм өдмг, зарм, үс өгдг билә. Тер көдлмшт эдн дү көвүтәһән зурһата бичкн дүүһән авад йовдг билә, түүнә кемҗәг күцәһәд немр хот-хол авчала, тиигҗ бичкн Тамара дүүнртәһән көгшн ээҗән, экән асрҗала. Күн болх баһасн гиҗ хальмгуд хара биш келсмн. Тиигҗ Тамара бичкнәсн авн өөрхн элгн-садндан килмҗән өгдг дассмн. Тер күслдән күрдг бат авгбәрцнь цаарандк бәәдл-җирһлднь дөң болсмн.
Дәкәд эднә өрк-бүлиг Карл Марксин нертә талдан колхозд нүүлһв. Энд Тамаран экнь гемәс көлтә сәәһән хәәв. Эдн ээҗтәһән үлдв. Болв удл уга 1945-ч җилин хөн сарин 9 ирв, салдсмуд гер талан хәрҗ ирцхәв. Тамаран эцкнь бас хәрҗ ирв.
Дәәнә өмн эцкнь Башантан совхоз-техникум төгсәсмн. Тегәд колхозд ах тооч болҗ көдлв. Тиигәд эднә бәәдл-җирһлнь ясрад бәәв. Тамара сурһульд орв, түрүләд эврәннь селәндән, дәкәд тавдгч классас авн района төв селәнд таньл-үзлдән бәәһәд сурчала. Медрлнь тату бәәсмн, яһад гихлә Тамара кесгтән юм даслго мел көдләд йовла. Җирһлин түрү – зүдүг тиигҗ давҗ һарчала.
Болв Тамара талдан сурһульчнрас үлгүр авад, багшнрин цәәлһсинь эрк биш медҗ авхар шунад, аштнь сәәнәр сурдг болв. Тиигәд сурһулян зуг сән темдгүдәр төгсәв.
Тамара эсвин багш болхар седҗәсмн, яһад гихлә эднә сурһульд Омскас ирсн багш энүнд таасгдсмн, эсвин кесг күнд төриг тодрхаһар цәәлһҗәсмн. Болв тер цагт, тәвдгч җилмүдин эклцәр, хальмг баһчудыг эмчин болн багшин сурһульд авдго бәәсмн. Тамара кооперативн училищд Омскд орв. Дәкәд Львов балһснд кооперацин деед сурһульд оютнриг орулҗ авчана гисн зәңг соңсад үр күүктәһән тиигәрән йовхар шиидв.
Яһад гихлә Новосибирскд энүг хальмг гиһәд сурһульд авшго бәәсмн. Тегәд Львовд энүг ик сурһульд авх гиҗ күүкн нәәлҗәлә. Тиигәд кесг саалтг-боомтгиг давҗ һарад, комендантас сулдхвр авад, хол һазрур йовв. Күүкнә санань мел чик бәәсмн. Эдн шүүврән сәәнәр өгәд, Львовин деед сурһулин оютнр болв. Ик сурһульд орсна туск цаасан авад бәәрн МВД-д Тамара одв, тенд сән седклтә улс хальмг күүкнә зовлңгинь медәд шин паспорт һарһҗ өгв. Тиигҗ комендатурла залһлда бәрх керг мел уурулгдв.
Күслдән күрдг күүкн Тамара Доржинова сәәнәр сурад, хату цаасан харсад, тер цагт шинәс тогтагдсн Хальмг Таңһчдан ирәд энд кооперацин училищин түрүн һардач болад, шин гер, общежить тосхлһнд орлцсн мөн. Ода энд МГГЭУ-н Хальмг әңг бәәршлҗәнә.
Тамара Николаевна Чедырован бәәдл-җирһл баһчудт сән үлгүр болҗана, түрү-зүдүһәс әәлго, сансн санандан, күслдән күрх кергтә гисн уйн наста күүкнә авцнь эднд сән сурһмҗ болхнь лавта.

ТҮРВӘН Һуна
Зургт: Тамара Чедырова МГГЭУ-н Хальмг әңгд көдлҗәдг баһ наста багш Гилән Басанговала

Видео