Луузң Шунан туск дуд болн домгуд

29-06-2023, 09:45 | Общество

Өөрд-хальмгин амн үгин зөөр дунд зөргтә, дәәч баатрмудын тускар соньн домгуд, тууҗс болн дуд йир олн бәәсмн. Үйәс үйд келгдәд йовҗ ода күртл ирсмн. Кезәнк тууҗлгч дуд олн-әмтнә бәәдл-әмдрллә, түүкт болсн нег йовдлла эс гиж нерән туурсн баатр күүнлә залһлдата болдг. Цагин җисәнд геедрлго әрүнәр хадһлгдсн зәрм тиим дуд өдгә цагт хальмг келн улсин урн-үгин утх-зокъялын алтн көрң болжахнь мөн. Үлгүрләд келхлә, өөрд-хальмгин дуд дунд «Һалдмбан дун», «Шуна баатрин дун», болн нань чигн баатр улсин тускар һарһсн дуд зааҗ болна. Хальмгуд дунд Шуна баатрин тускар «Цаһан цастын уулднь» болн «Нәрн һөвин зеерд» гидг хойр нертә тууҗлгч чинртә ут дуд бәәнә. Кезәнә эн дуд олн һазрт дуулгдла.

«Цаһан цастын уулднь»
Цаһан цастын уулднь
Цаһан арслңга наадта,
Цагнь болсн Луузң Шарв
Цагтахн һазригән зөрв.
Заартин зандн бүшмүдтә билә
Заһлма күцм борта билә.
Заяни һанц Луузң Шарв
Заятахн наһцнран темцв.
Бууһин сумн борта билә.
Бууһад күләм зүрктә билә.
Буйн хүвтә Луузң Шарв
Буйнтахн наһцнран темцв [Хальмг поэзин антолог 1962: 100].

Хальмг алдр нертә бичәч, шүлгч, амн-үгин зөөр шинҗләч Калян Санҗ болхла Шунан туск дууг «Цаһан цастын уулта» гиҗ бас темдглсмн:
Цастын цаһан уулта билә,
Цаһахн арслң наадта билә,
Цагнь болсн Луузң Шана
Цагинән селгәһәр йовна.
Бууһин сумн борта билә,
Бууһад күләм зөргтә билә,
Болзгнь болсн Луузң Шана
Болзгтахн наһцхнран темцнә.
Заарта зандн бүшмүдтә билә,
Заһлма күцм борта билә,
Заяни һанц Луузң Шана
Заячинән наһцнриһән темцнә [Теегин герл 2003].

1989-ч җилд «Төрскн һазрин дуд» гидг хураңһуд Шуна баатрин туск тууҗлгч чинртә ут дун «Нәрн һөвин зеерд» гидг нерлһтәһәр орсмн. Эн дууна үг хойр бадгас үүдәгдсмн.
Нәрн һөвин зеерд
Нааран хәләһәд цервнә.
Насни баһ Луузң Шуна
Наһцнран темцәд хатрна.
Бууһин сумн күлгтә билә,
Бууһад күләм зөргтә билә.
Болшго хөвтә Луузң Шуна
Болзгтаһар наһцнран темцнә [Төрскн һазрин дуд 1989: 32].

«Хальмг поэзин антолог» гисн хураңһуд барлгдсн «Цастын цаһан уулднь» гидг дууна үгнь Калян Санҗин темдглснлә әдл. Зуг «Шана» гисн нерн эн дегтрт «Шарв» гиҗ бичәтә. Эн дуудыг дүңцүлн хәләхлә, баатрин нерн олн зүсәр өггдҗәнә: Луузң Шуна, Луузң Шана, Луузң Шарв.
Харм төрхд, цаг ирвәс кезәнк хальмг ут дун мартгдад бәәв. Ут ду йоснднь айслулад татад дуулдг улс чигн эндр өдр ховр болҗ одв. Шинҗәнд болхла әәмг, селән болһнд эн дууг наста улс цугтан гилтә меднә. Тенд эн дууг «Нәрн һөвин зеерднь» гиҗ нерәднә. Ик зунь дөрвн-тавн бадгас үүдәгдсн дуд. Ховг Сәәр гидг һазрин X. Санчр гидг күн дуулсн «Нәрн һөвин зеерднь» нәәмн бадгта болдг. Үгнь иим:
Нәрн һөвин зеерднь
Намрҗңһан темцәд урвна.
Насн баһта Шунань
Наһцнран темцәд урвна.
Шуһу хар моднд
Шунан өргә дүңгәнә.
Шурһшго ик дәәсиг
Шуна һанцарн сурһна.
Давшго ик даваг
Шуна зеердәрн давла.
Даргдшго ик дәәсиг
Шуна һанцарн дарла.
Дөнн зеердин шаңхагнь
Дөрә талан һаңхна.
Дөрдң залу Шунаг
Дөрвн түмәрн ядла.
Һунн зеердин шаңхагнь
Һуй талан һаңхна.
Һулҗң залу Шунаг
Һурвн түмәрн ядла.
Хунын күзүн һанзта,
Хурц көк тәмктә
Хурц залу Шунаг
Хурсарн мордҗ ядла.
Ценен күзүн һанзта,
Цел көк тәмктә
Цергин залу Шунаг
Цергәрн мордҗ ядла.
Һалун күзүн һанзта,
Һашун көк тәмктә
Һанц залу Шунаг
Цергәрн мордҗ ядла [Ховг Сәәрин моңһл ут ду 1984: 189].

Шинҗәнә «Хан теңгр» цуврл бичгт барлгдсн Шунан туск «Нəрн hөвин зеерд» ут дун олн харһна:
Нəрн hөвин зеерднь
Нааран-цааран цервнə.
Насн баhта Шунань
Наhцнран темцəд урвҗ.
Һунн шарh мөрнь
Һуян цокм шаӊхгта.
Һульҗӊ-ла бичкн Шунань
Наhцнран темцəд урвҗ.
Дөнн шарh мөрнь
Дөрəhəн цокм шаӊхгта.
Дөрмкə бичкн Шунань
Наhцнран темцəд урвна.
Хунын күзүн hаӊзата,
Хурц көк тəмктə.
Хургин ахлач Шунань
Наhцнран темцəд урвна.
Ценин күзүн hаӊзата,
Цел көк тəмктə.
Цергин ахлач Шуна
Наhцнран темцəд урвна [Хан теңгр 1990: 2, 51].

Шуна юн күн болхви гихлә, деер заагдсн дуудас хәләхлә, бәәсн һазрнь уулта, унсн мөрнь бор, зеерд, һуннас дөн күрсн, бууһин сумншң хурдн. Шуна бийнь болхла эр зөргтә, заарта зандн хальмг бүшмүдтә, наснь баһ, һанцхн. Гернь ө-шуһу модн дотр бәәдг. Һалуна күзүншң һанзта, һашун көк тәмктә, һулҗң, хурц ухата, цергч залу болна.
Эн залу юн учрар наһцнран темцәд һарсмб? Наһцнрнь кемб? Хама бәәхинь медхин төлә, Шинҗәнә «Хан теңгр» цуврл бичгт барлгдсн Шунан туск амн үгин тууҗ ил медүлҗәнә:
«Әәмгин ахлгч нойн му саната күүнә хутхарт орад, баатр Шунаг хорлх болҗ. Ишкә герин тал дунднь гүн нүк малтад, деернь кевс делгҗ оркад, Шунаг тоох нерәр әрк өгч согтачкад, нүкнд унһаҗ алхар седҗ. Энүг медсн эгч-дү һурвна негнь - ик эгчнь - босад: «Эн нәәрт дүүдән ду дуулҗ, сөң бәрсүв», – гинә.
Хурвчин чинән үүлнәс
Хур мөндр төсрнә.
Хурһчҗ бәәх орчлңгин
Альк маһдиг медвтә?
Задын цаһан үүлнәс
Завсрин хур төсрнә.
Завдлцҗ бәәх орчлңгин
Альк маһдиг медвтә?
Дуулад төгсәхләнь, Шуна ик эгчиннь дуулсн дууна далд утхинь, бийинь хорлхар седсн мекинь медәд: -«Мөрән үзәд ирсүв», – гиҗ келәд, ишкә гер дотр суусн олн күүнә ардаһур термин ирг дахҗ һарад, мөрән унҗ авад, орһҗ одна. Мекәр хорлҗ эс чадад, өшә некҗ, дөрвн түмн церг босхҗ, Шунаг көөнә. Шуна баһ эгчиннь дөңгәр дөрвн түмн цергт күцгдлго зулад һарч одна.
Шуна нәәрәс һарч гүүснә хөөн хойрдгч эгчнь: «Шуна хамаран йовҗ одсн болхви? Көөлдсн цергт бәргдсн болхви?» – гиҗ чееҗәрн зовад, тер бәәдлиг медхин төлә далд утхар бас иигҗ дуулна:
Тоор алтн томоһута,
Беер алтн бееләтә
Тиим сәәхн начн шоңхр
Нисәд йовсиг үзвтә?
Цалдң авһан цалдад уйсн
Цаһан торһн җидмтә
Тиим сәәхн начн шоңхр
Нисәд йовсиг үзвтә?
Бәрәд өгсн күүг
Бәрм алтар шаңннав.
Бәрәд тәвсн күүг
Бас йисәр торһнав.
Үзәд өгсн күүг
Үнгн үчәр шаңннав.
Үзлго тәвсн күүг
Үнн йисәр торһнав.
Эн дууг соңсч суусн баһ эгчнь Шуна хамаран йовсиг меддг учрас «Нәрн һөвин зеерд» гидг ду дуулхла, хойр эгчнь наһцнран темцәд йовсиг медәд, седклнь байсч, санань амрна» [Хан теңгр 1985: 2, 98].

Кесг олн домг дунд амн үгәр келгдсн Шунан туск тууҗин һол утхинь шинҗләд хәләхлә, Шуна наһцнран темцҗ орһсн тууҗла үндсн таларн ирлцҗәнә. Луузң Шунан туск амн үгин тууҗд, дуд дотр эрт цагин цаһан яста улсин элгн-садна хоорндк залһлдан үзүлгдсмн. «Нәрн һөвин зеерд» гидг тууҗлгч чинртә ут дууна үг болн Луузң Шунан амн үгин тууҗ нег һарлта болад, тернь хойр зүүлин кев-янзар олна дунд делгрсмн. Һол баатрнь болхла – Луузң Шуна. Шуна наһцнран темцҗ орһсн керг-үүл дууна болн тууҗин сюжетиг холвна.

Сетрҗәвин туск домг
Шунан тууҗла залһлдата бас нег амн үгин тууҗ бәәнә. Тернь «Сетрҗәвин тууҗ» гидг тууҗ болҗана [1981: 4, 81]. Шуна баатр Сетрҗәв хойр хоорндан нег-негндән кен болҗахмб гиҗ сурхла, 1761-гч җилд Василий Бакунин гидг түүкч иигҗ тодрхаһар цәәлһҗәнә. Аюка-хан Зүнһарин Цевен-Рабданта эв болад, эврә Сетрҗәв күүкән Цевен Рабданд мордулв.
Зүнһар нутгин хан Хун Тәәҗ (Цевен Рабдан) хойр көвүтә бәәҗ. Ууһнь – Хошуд Гүңгә нойна күүкнәс һарсн Һалдн-Церн. Дарукнь – Луузң Шуна, Аюка хаана Сетрҗәв күүкнәс (хойрдгч гергнәснь) һарсн көвүн. Һалдн-Церн эцкнь өңгрснә хөөн ормднь сууна. Сетрҗәвиг – хөөт экән хойр күүктәһинь алад, Шунаг дәәнәс ирхләнь, бас алхар седнә. Энүг медәд, Шуна нөкднртәһән (арвн зурһан күн) Иҗл мөрнд бәәсн наһцх Аюка хаана тал ирнә. Наһц ээҗ түшнә, Дондок-Омбин Церн-Балзан гидг күүк буулһна. Үрн-садн уга бәәһәд, Луузң Шуна 1732-гч җилд өңгрҗ одҗ.
Цуг эн тоотыг ашлхла, Хун Тәәҗ хаана болн Сетрҗәвин көвүн Шуна ах Һалдн-Цернә му сананас көлтә иим һашута йовдлла харһад, даңдхларн, наһцнран темцәд, Иҗл, Зә тал йовсн болҗана.
«Сетрҗәвин тууҗ» иигҗ келгдсн бәәнә:
«Зүнһарин далн тавн наста Хун Тәәҗ хан Торһудын Аюка хаана күүкн Сетрҗәвиг хатан кеҗ авхар худнр илгәнә. Дарунь хүрмән Иҗл, Зәәд, хальмгин нутгт кенә. Күүкнь Зүнһар тал һарч йовхин өмн төрскн талкснь күүкндән иим ду дуулна:
Довң иктә һазрт
Довтлҗ бичә йович.
Дотр муута күүнд
Үннән бичә келич.
Хад иктә һазрт
Хатрҗ бичә йович.
Хар саната күүнд
Үннән бичә келич.
Ар һолын экнәс
Алг шархлан мекәлһич.
Ааль муута күүнлә
Хошлҗ бичә бүүрлич, – гиҗ уульн бәәҗ дуулад, цацлан цацҗ, цаһан идәһән амсулҗ мордулна. Сетрҗәв төркнәннь дуулсн дуунаннь учр-утхинь медәд, хәрү өгнә:
Өргн ик Иҗл, Зәәд
Олн бүгдәрн цуглрна.
Ончта төрсн аакнрм
Өдрт һурв сангдна.
Өлгә Цәкүрин усн
Өрү дольгалҗ урсна.
Өршәлтә төрсн аакнрм
Өдрин һурв сангдна.
Нәәмн термтә өргәднъ
Нәәрлхин белг болтха.
Нәәмн сара һазрт
Золһлцхин белг болтха.
Арвн термтә өргәднъ
Әркдх белг болтха.
Арвн сара һазрт
Золһлцхин белг болтха, – гиҗ дуулад, хәр һазрур йовна.
Зүнһарт күрәд, җил давхла, көвүн һарна. Көвүнд Шуна гидг нер өгнә. Шунан арвн настад Аюка хан Зүнһар нутгур, күүкн талан шишлң гиичнр золһулна. Эн гиичнрин багин ахлач болҗ Ямун шиидгднә. Ямун болхла – мергн ухата, күчн чидлтә, олнд күндтә күн. Ямунла хамдан Мазн, Дөг Хар, Маля Хар, Дүлә Хар, Маляч Мамуд болн Абуль мет улс йовна. Золһул болҗ ирсн гиичнрән худнр, Хун Тәәҗ хаанахн күндлҗ тосна. Ик нәр-наад кенә. Нәәрт Ямун келнә:
- Мана хан Аюка танд белг илгәв гиһәд, нег мууха шөвг Хун Тәәҗ хаанд өгнә. Белгинь авчкад, хан келнә:
- Нутгас нутгур илгәсн белгнъ эн зевтә мууха шөвгий? – гиһәд, һалын һулмтур хайҗ оркна.
- Хун Тәәҗ, танд эн мууха шөвгәс даву ямр зевсг бәәнә? – гиҗ Ямун сурна.
Хун Тәәҗ сән гисн саадган үзүлнә. Дөг Хар саадгинъ авад, татад оркхла, тернъ хуһрад одна. Хун Тәәҗ эн бәәдлинъ үзәд, дун уга болҗ одна. Маңһдуртнь Ямун нег му утхар белг өгнә. Хун Тәәҗ белгинь авад:
- Нутгас нутгур илгәсн белгнь эн му зевтә утхий? – гиҗ келәд, үүдн тал хайҗ оркна.
- Эн утхас даву ямр сән зевсг бәәнә танд? – гиҗ Ямун сурна. Хун Тәәҗ хан алд хар үлдән үзүлнә. Маля Хар тер утхарн үлдинь һурв зорад оркхла, нәрн төмр шөвг мет кемтрнә. Хун Тәәҗ хан ичәд, дун уга сууна. Һурвдгч өдр болна. Ямун келнә:
- Мана хан танд илгәсн белг гиһәд, Хун Тәәҗд нег маля өгнә. Маляг үзәд, Хун Тәәҗ келнә:
- Нутгас нутгур илгәсн белгнь энви?, – гиҗ келәд, өгсн маляһинь көл талан хайҗ оркна.
- Танд ямр бөк күн бәәнә? Эн маляһар нег шавдҗ үзсв, – гиҗ Маляч Мамуд келнә.
- Хун Тәәҗ хан цаһан мөрән унсн бөкән авч ирнә. Маляч Мамуд терүг нег шавдад оркхла, бөкч хойр әңгрәд, мөрнәсн һазрт унна. Дәкәд нег шавдад оркхла, цаһан мөрнь ууцарн хойр әңгрәд, унҗ одна. Тиигәд һурв дәкҗ марһад, Хун Тәәҗ шүүгдв. Шүүгдсндән өшәркҗ, хорта седкл зүүнә. Гиичнрин хәрх хаалһднь хорлхар седәд, давх зөвтә даванднь харул суулһна, һатлх зовтә һолднь хор асхна.
- Эднә хорта санаһинь Сетрҗәв медчкнә. Наһцнран үкүлшгон төләд арһ олҗ, теднән тоох зовшәл авна. Тиигәд тавг дүүргәд мах тәвнә. Тавгин тал дунднь шаһа-чимг тәвнә. Чимгиг эргүләд керчсн бор мах тәвнә. Керчсн махар бүсләтә шаһа-чимг оньһад, цецн ухата Ямун эн тавгта махиг шинҗлнә. Бүслгдсән медҗ, алдрх арһ ухална. Тиигәд Ямун Хун Тәәҗ хаанд келнә:
- Мини зурһан баатр тана уулар долан хонгтан аңһучлх зөв сурҗана.
- Та бийтн теднлә эс йовнт?, – гиҗ Хун Тәәҗ хан сурна.
- Бийм тас уга бәәнәв, танад невчк амрсв, – гиҗ Ямун келнә.
- Хун Тәәҗ хан ухалад, «Ахлачнь энд бәәхлә, тер зурһан хамаран одхв?», – гиҗ санад, зөв гинә.
Зурһан баатрнь хаалһ уга һазрар йовад, бүтү модн дотраһур зулад, Җееҗин харһад күрнә. Җөөлн нертә салан хадд хаагдхларн, текин өвр түүҗ авад, хадын шуурхад шааһад, деернь хавтха чолу девсәд, мөрдән көтләд, һатлһҗ чадна. Ардаснь Ямун орһҗ һарад, теднә йовсн хаалһ мөрдәд, зууран теднтәһән харһад, менд нутгтан күрнә. Гиичнр Сетрҗәвин дөңгәр зулҗ одсинь медәд, Сетрҗәвиг цааҗла харһулҗ хорана. Экиннь төлә өшә көөлдх гиҗ санад, Сетрҗәвәс һарсн Шуна көвүнә барун далынь цокҗ хамхлна. Эцкәрн далан хамхлулсн Шуна зеерд мөрән унад, хаалһиннь хань шург нохаһан дахулад орһна. Цааранднь Җееҗин харһад күрнә. Шург нохаһарн аң-гөрәс аңнҗ, һурвн җилин туршарт уулын аһуд бәәршлнә. Нег өдр аң көөҗ йовад, хадын шуурхад текин өвр шааһад, деернь хавтха чолу девсәд, керц хаалһ һарһсиг үзәд, наһцнрнь эн хаалһар зулҗ һарсиг меднә. Шуна теднә ардас йовхларн, «Нәрн һөвин зеерд» гидг ду дуулна. Иигәд Иҗл, Зәәһин эргнд бәәсн наһцнртан күрнә».

Деер келгдсн хойр амн үгин тууҗас Шуна кен күн бәәсинь, юңгад орһсинь медҗ болна. Үзхнь, Шуна – Аюка хаана күүкн Сетрҗәвәс һарсн көвүн. Аюка хан ах-дү Зүнһарин өөрднрлә өөрхн элгн болхар, күүкән Цевен-Рабтан хаанд өгәд, худ садн болсмн.
Эн хойр амн үгин тууҗиг дүңцүлхлә, Шунан үлгүрт әәмгиг ахлҗасн нойн му саната күүнә хутхарт орад, Шунаг хорлх болна. Сетрҗәвин тууҗд болхла, эцк Хун Тәәҗ хан Шунаг хорлх болна. Йосндан болхла, эцкнь һарсн көвүһән хорах зөв уга гиҗ сангдна. Хәрнь Шунан үлгүрт келгдҗәх «әәмгиг ахлҗасн нойн» хорлх гиснь орта болҗахнь маһд. Эн нойн Цевен-Рабтана көвүн Һалдн-Церн болх учрта. Юңгад гихлә, Сетрҗәв Цевен-Рабтанд долан үр һарһсмн. Цевен-Рабтана көвүн Һалдн-Церн (оңдан экәс) күүнә хов үгд орад, Сетрҗәвиг (хөөт экән) алад, дүүнрән цугинь хорав. Тедн дундас Шуна һанцарн орһҗ һарв гиҗ тууҗд темдглгднә.
Кедү удан цаг давсн бийнь, һазр болһнд Шуна баатрин туск дуд дуулгдҗ йовна. Цаг үйин хүврлтәс зәрм һазрт оңданар нерлгдҗ, дууна үгнь сольгдҗ, Шунан тускар әдл биш, хүврллтә домг амн үгин тууҗд келгднә. Болв баатр Шуна наһцнран темцснь һол орм эзлнә. Эн дун учр-утхарн тууҗин үнн йовдлла залһлдата учрас үй-үйдән келгдҗ, сергәгдҗ, дуулгдҗ йовснь тер. Юңгад гихлә, Шуна баатр – хальмг-өөрднрин тууҗд нерән мөңкрүлсн баатр мөн.


Барт белдснь МАНҖИН Намру

Видео