Бурхндан хальмг келәрн зальврад

30-09-2023, 12:28 | Общество

Бурхн Багшин Алтн сүмд көгҗмин төсвиг олнд медүллһнә үүлдвр болв


Олнд туста судр - ном, Бурхна магтал, зальврһн болн нань чигн олн маань кезәнә цагт хальмг келәр умшгдҗ йовсн болдг. Тер авъясиг сергәхәр Хальмг төв хурлын һардврт хальмг келәр судр-номин көгҗмин хураңһу белдсмн. Бурхна магтал, зальврлһн ирлцңгү көгҗм дахулҗ бичгдсмн. «Кезәнк хальмг зальврлһн. Шин цагин бәәдлд» гиҗ нерәдгдсн төсвин көдлмш күцәмҗтәһәр төгсв. Хальмг Таңһчин Толһач Хаска Бату эн көдлмшиг сойлын, шаҗна болн оюни җирһлд ик чинртә йовдл болҗана гиҗ үнлв. Бурхндан төрскн келәрн мөргх таал ода маднд учрҗана, гиҗ Таңһчин Толһач тоолҗана. Хальмг келәр белдгдсн номта аудиосоңсхвриг ниигмин сүлҗәнд орулснь кенд чигн терүнлә таньлдх, җирһлдән олзлх арһ учраҗана.
Бурхн Багшин Алтн сүмд, кезәнк хальмг 20 номиг умшҗ бичүлсн Йонтен гелңд, эн төсвиг белдсн цуг орлцачнрт Таңһчин Толһач ханлтан өргв.
Төрскн келән хадһлҗ, терүг баһчудт дасхлһна төриг Хальмгин төв хурл даңгин оньгтан бәрнә. Хальмг келнә кичәлмүд энд давулгдна.
Өөрд-хальмг тугмудын туск төсв күцәгдв. Үрс Сарла көгҗмин магтал гиһәд, олн домбрчнрин болн көгҗмчнрин байрин ик үүлдвр Бурхнд, шаҗна һурвн эрдньд нерәдгднә. Төрскн келиг делгрүллһнә нань чигн керг-үүлдврмүд хурл бүрдәнә.
Төсвин көгҗмин халхинь Хальмг Таңһчин билг-эрдмин ачта үүлдәч Савр Катаев билгтә кевәр күцәҗ. Оюни зөөрән сергәҗ, сән тоотынь җирһлдән олзлх, өсч йовх үйнртән медүлх цаг ирв. Ямаран чигн күнд тоотла харһв чигн хальмгуд даңгин Бурхндан зальврдг бәәсмн. Кесг зун җилин туршарт эн иткл мадниг хамцулҗ, чидл өгч йовсмн. Тегәд чигн ухани күчәрн омгта мана келн-әмтн Сиврин тууврт чигн даргдсн уга. Эвин төлә зальврад, ик орн-нутгтан ни-негн бәәхин төлә мөргүл кеһәд, өдгә цагт хальмгуд өвкнрин зөөрән босхч авчана. «Мөргҗ зальврлһн – энтн ик күчтә юмн. Иткх кергтә, - гиҗ Бату Сергеевич эн йовдлын чинринь темдглхләрн бичҗ.
Кезәнә умшҗ йовсн тәрн ода сергәгдҗ, шинәс тедниг бәәдл-җирһлд орулх күслтәһәр эн керг-үүлдвр күцәгдв, цааранднь чигн күцәгдхмн.
Оюни ик чинртә керг-үүлдвриг Хальмгин Шаҗн Лам Тендзин Чойдак йөрәлин үг келҗ секв. Олнд туста эн төсвиг күцәсн седвәрчнрт ханлтан медүләд, гевш Тендзин Чойдак Савр Катаевд, Геннадий Корнеевд, Очр Тербатаевд, Бадма Меняевд, Юрий Кекеевд, Юрий Манджиевд цаһан хадг татҗ, ач-тусинь темдгләд Бурхн Багшин Алтн сүмин нерн деерәс Ханлтын бичгүд бәрүлҗ өгәд, әрүн бу нерәдв.
Чинртә эн төсв баһчудын кергәр үүлддг таңһчин агентствин мөрән мөңгәр күцәгдсмн. Энүнә һардач Камиль Маркеев олнд туста ик көдлмш күцәгдсн йовдлла йөрәһәд, баһчудт шагшавдын сурһмҗ, оюни җирһлд йовуд өгдг керг-үүлдвриг Бурхн Багшин Алтн сүмлә цааранднь чигн хамцу күцәхдән белн бәәхән медүлв.
Өөрд-хальмгудын тууҗд юн эс учрла. Зөргтә үрдәрн өнр нутг цагин җисәнд кесг күчр-күнд тоотыг дааҗ һарсмн. «Баазр дәри» гидг ном тер цагиг тодлулна. Эн судр-номиг Хальмгин әмтн хөн сард Бурхн Багшт, Бурхна һурвн эрдньд көгҗмин белгән миңһн көгҗмч нерәдсн цагла соңссмн. А. Цебековин нертә Шаңһа хор тер судр - номиг тиигхд олнд медүллә. Эн ном аудиохураңһуд орв.
Судр - ном яһҗ бичгдснә тускар Хальмг Таңһчин Толһачин селвгч Геннадий Корнеев келҗ өгв. Тууҗин тиим нег нәрн кемд маньҗрмудас көлтә өөрднр оларн хорад, үлдсн улсин урмд хәрҗәсн цагла, Зая Пандитын ширә бәрҗәсн хурлын ах багш гелң маньҗрмудын даҗрлһна өмнәс нутган дахулҗ боссмн. Деермчнр терүнлә теслцсн уга, зөргәрн әмтнд үлгүр-омг болҗадг гелңгиг бәрҗ авад, бәрәнд авсмн. Тиигчкәд тер цага Зиндан һазрт гүүнәр малтсн нүкнд суулһсмн. Гелң тиим үүсрт уга цааҗллһнас әәлго бәрәндән ном бичсн болдг. Номин мөр болһниг тер түүрмин нүкнәсн хәәкрәд келхлә, һазань бәәсн сурһульчнрнь тер номиг хавлад, чееҗәр дасад хадһлсн болдг. Эврәннь нутгин үлмә уга бәәлһнә төлә зөрглҗ боссн гелңгиг әмдәр шатах болҗ маньҗрмуд шиидсмн. Номин сүл бадгиг гелң шачасн һал дотрас хәәкрҗ өгсн болдг. Төрскнә төлә, сулдхврин төлә әмән әрвллго зөргтә кевәр дәәлдсн, ода чигн дәәлдҗ йовх цергчнрт нерәдҗ, эн ном тер өдр күнкнв.
«Баазр дәри» гидг эн номиг ода Хальмгин цуг нутгудар, хурлмудар умшхмн. Төрскн келән мартлго һазадын орнд хадһлгдсн ор һанцхн дегтрәс эн номин үгмүд бичҗ авгдсмн. Энд-тенд тасрад үлдсн судр-номиг хурлмудар умшҗ йовсинь номтнр хәәвр кеһәд олҗ авв.
15 җил хооран тод үзгәр соньмсад, терүг дассан Геннадий Корнеев тодлв. Зая Пандитын үлдәсн зөөриг арднь орҗ дасад, тод үзгәр үүдәгдсн болн төвд келнәс өөрд келнд буулһсн үүдәврмүдиг дасад, ухани гүн зөөрлә таньлдсан номт темдглв. Эн җил тод бичг тогтсна 375 җилин өөнд нерәдҗ Зая Пандитын магтал эн өдр соңсгдснь чинртә болв. Өөрд-хальмг улсин бичгиг үүдәсн ик номтыг, алдр багшин санлыг эндрк үйин баһчуд тиигҗ темдглв.
«Эн төсвин көдлмш төгсв. Болв хамдан көдлсн, седкләрн хувалцсн, үүдәгч олн хәәвр кесн, седклин сергмҗ болсн өдрмүдиг би мартшгов. Энтн мини җирһлд хамгин хөвтә өдрмүд болҗ үлдх», - гиҗ ухан-тоолврарн Йонтен гелң хувалцв.
Хальмгин сойлд оюни көгҗм зөвтә орман эзлҗ йовсмн. Частр дун гиһәд өвкнр мөргүлин өмн дуулҗ йовсмн. Номтнр терүнә тускар архивмүдт олҗ авсмн. Өөрднр кезәнә йовсн һазрар экспедицд одхларн көгшдәс олн соньн тоот бичҗ авсн болдг. Зәрм һазрар тод үзгәр бичгдсн ном чигн олдснь соньн. Хурлд орхиннь өмн мөргүлд ирсн әмтн баг-багар хурад частр дуулдг авъяс бәәсмн.
Бурхн Багшин Алтн сүм эн кергиг цааранднь йовулад, оюни, щаҗна көгҗм бичдг көгҗмчнр, судр - ном дуулдг улс дунд марһа зарлҗана.
Хөрн хальмг судр - ном шинәс сергәгдҗ, ода әмтнә оньгт тусхагдснь ик чинртә йовдл болҗана.

БАРУНА Амулң

Видео