Хуучн үгд худл уга…

30-03-2024, 09:08 | Общество

ЗҮН ЧИКНДӘН СИИК ЗҮҮХ УЧРНЬ ЮУНДВ?


Моңһл-өөрднрин домг йир олн бәәнә. Тер домгуд дотрнь сиик зүүх учрин тускар бас келгднә. Кезәнә сиик йир күндтә, тоомсрта нег зүүл бәәсмн гиҗ сангдна. Үлгүрнь, «өндгн худ» болхар, үг тогтлцхла, хойр эк болгч күн сиикәрн сольлцад, андһар тәвдг мотив домгт бас харһна. Йирдән моңһл туурһтнд (келтнр) күүкд күн хойр чикндән сиик зүүдг авъяста. Эн авъясин сүүр деер сиикәрн сольлцад, үгин батллһ кедг йовдл моңһл туурһтнд күндтә керг болснь домгт үзүлгднә.
Залу улс болхла, урд цагт бас зүн чикнә ашкд сиик зүүдг билә.Эн авъясин туск домгуд «Хан теңгр» цуврл болн Оосорин Утнасна домг- үлгүр шинҗллһнә дегтрмүдт темдглгднә.

Өөрднрин тууҗин зәрм сурвлҗ бичгт темдглгдсн заң-үүлин домгудас үзхлә, өөрд залу күн барун чикндән, эс гиҗ зүн чикндән сиик зүүдгәр бичгдсн йовдл харһна. Үлгүрлхд, «Богд Чиңгсин төр бәрәд, хан өргә тетксн туужд» иигҗ келгднә: «Өөрд хойр әңг бәәҗ. Хөөд әәмгин Ик Миңһн гидг нертә күн заһс һохдҗ бәәтл, тер һохнь усна дольган дотр нег нилх көвүнә чикнд шаагдна. Һохин үзүр хуһрад, көвүнә чикнд мең үлдәснд өөрднрин сиик зүүх йосн түүнәс һарв». Энд юңгад залу күн сиик зүүх болсна туск учр-шилтән цәәлһгдҗәнә.

Домгудт залу күн зүн чикндән эс гиҗ барун чикндән сиик зүүдг йовдл бас келгддг бәәсиг Н. Буува гидг шинҗәнә күн темдглсн «Йовһн Мергнә үлгүр (тууль)» гидг домгас медҗ болхмн. Эн домг «Хан теңгр» цуврл бичгт «Йовһн Мергнә тууль» гисн нерәр темдглсн болдг. Тер домгт иигҗ келгднә.

«Зүнһар дөрвн өөрдин нутгт Ик Миңһн гидг өвгн эмгтәһән бәәҗ гинә. Эдн хойр үрн-садн уга бәәҗ гинә. Өвгн заһс һохдҗ, әмдрлән өңгрүлдг бәәҗ гинә.
Нег өдр өвгн заһс һохдхар, һолд күрхлә, һолын усн уланар урсад бәәҗ гинә. Өвгн эн оруһин улан уснас заһс һохдҗ бәәтлнь, һохднъ юмн торна. Татад һарһад ирхлә, зүн чикәрн һохд өлггдсн нег бичкн көвүн һарч ирҗ. Көвүнә киилгин захд зәңгдсн товч бәәҗ. Өвгн эмгн хойр эн көвүг цевр сәәхн асрад, өскәд, һурвн нас күргхләнь, ик бөдүн бийтә көвүн болҗ, уна-көлгн даахин арһ уга болҗ. Тегәд көвүн даңгин йовһн йовдг болҗ. Тер учр деерәс Йовһн Мергн гидг нер авсн гинә.
Өвгн эмгн хойр көвүндән Төмр Лаң гидг нер өгч. Төмр Лаңгнь зүн чикнәннь ашкар һохд торсн учрас, Зүнһарин залу улс зүн чикндән сиик зүүдг болсн гинә».

Энд Йовһн Мергнә туск тууль келгдсн болвчн, хамгин һол учрнь - залу күн зүн чикндән сиик зүүх болсн учр-йовдл. Шинҗәнә өөрднрт залу күн чикндән сииктә болхла, тернь аавин һанц көвүн гиснә темдг. Кезәңк цагт дәәнд церг авхла, аавин һанц көвүг авдго бәәҗ. Учрнь – аавин һанц көвүн дәәнд әмнәсн салдг учр харһхла, теднә тохмнь тасрҗ одх гиһәд, олн үртә өрк-бүләс цергт авдг бәәҗ.

(полную версию статьи можно посмотреть в бумажной версии выпуска № 32 (19014) 30 марта 2024 года, суббота)

МАНҖИН Намру

Видео