ТЕМӘН – ИК ЧИНРТӘ МАЛ

Кесг миңһн җилин туршт мөңк көк теңгрин дор, көрстә һазр деер бәәх аһу ик һазр эзлҗ, йиртмҗин зүсн-зүүл хамгиг үзҗ, хамг эн тоотыг нерәдҗ, чееҗдән хадһлҗ, цәәлһҗ йовсмн. Тегәд мана келнд әмдрлин альк нег халхин тускар тодрхаһар өргн чинртә үгмүд бәәнә. Насни туршт йиртмҗин таалд нүүһәд йовдг өөрднрин келнд цуг деер келгдсн тоот эврә орман олсн болҗана. Хальмг улс ик кезәнәс авн эврәннь амн үгин билгәрн болн олмһа хурц сәәхн келәрн, нарт- делкәд бәәх олн келн улс дунд темдгтә кевәр йилһрҗ йовсмн.

Амн үгин билгән ухандан хадһлҗ, олн-зүсн домгудар, туульсар, үлгүрмүдәр, товчта үгмүдәр, тәәлвртә туульсар, дууһар дамҗад герәслсн бәәнә. Үлгүрмүд, цецн үгмүд – энтн хальмг улсин мергн билгәс үүдсн сәәхн товчлврмуд болҗана. Кезәнәс авн мана өвкнр нүүдлч йосар дөрвн зүсн малын ард йовҗ, эргнд бәәх йиртмҗиг, аң, шовун, малын заңгиг сән гидгәр меддг бәәсмн. Тегәд мал, эс гиҗ аң-аһурсна бәәдлиг күүнә заңла дүңцүлҗ, үлгүр бәрҗ келдг йовдл тууҗин ут цагт үлгүрмүд болҗ, амн үгин зөөрт орҗ, күүнә келни билг, хурц уха медүлҗәх темдг болҗана. Эндр темәнә туск үлгүрмүд хәләй.
Темән мал нүүһәд йовдг улст үнлҗ болшго ик чинртә мал болҗана. Темән – хальмгудын дөрвн зүсн малын нег үнтә гисн малын негнь болҗана. Нүүһәд йовхд аца зөөдг, махнь болн үснь күүнә теҗәл болдг йир туста мал мөн. Темәнә ноосн җөөлн болн дулан болдг төләд ноосинь ээрәд өлгмр хувц кедг бәәсмн. Бас темәнә ноосн эмнлһнд туслна. Темәнә ноосн бөөрин гемд туслдгиг хальмгуд медәд, ноосарнь өргн бүс өлгҗ, бөөртән өмснә.
Темән өсклһнд чигн амр мал болҗана. Эн халунас әәхш, ямаран чигн киит даадг, олн хонгтан усн уга йовдг, хатханчгар өлг кедг болсн деерән, сән көлгн болҗана. Темәнә гүүдлнь 20 км хурдн болна. Бас хар чидлтә бод мал. Темәнә шинҗ: моһа сәәхн нүдтә, туула сәәхн урулта, чон сәәхн чиктә, хөн сәәхн нооста, бар сәәхн күзүтә, лу сәәхн цогцта.
Темәнә туск үлгүрмүд хальмг келнд олн бәәнә. Деер заасн хамг тоотын тускар үлгүрмүдт келгднә. Эн мал нерәдҗәх үгмүдәс темән, ботхн, торм, буур, иңгн, атн гидг нерд бәәнә. Темәнә цогцнь ик бәәдлиг хальмг үлгүрмүдт олар заана. Заасн кемд темәнә ик цогцин тускар ил тодрха кевәр келгднә, бас теҗг үг бас олзгдна. Болвчн, темән малыг сән меддг әмтн теҗг үгин һол ухань ил бас медгднә: Шаврт унсн темәнә эзн күчтә, Номһн темән ноолхд сән, Күүнә му күүкдлә, темәнә му ботхнла; Темән цаһан үүлн һархла теңгр һазрт амр уга, теңкә муңхг көвүн һархла аав ээҗд амр уга.
Зәрмдән темәнә ик бараг дүңцүллһнд олзлна, үлгүрнь, Темнин сүвин чинән нүкәр темәни чинән салькн орна, Нурһарн темән чиңгә, ухаһарн товчин чиңгә болна. Бас келсн үгин утх медлго, эврәһән келәд бәәдг күүнә тускар иигҗ келнә: Темән гивл яман гих, тенг гивл цецн гих. Хоорндан ни уга улсин тускар улгүрлҗ, темән яман хойриг зааҗ келнә: Тенг цецн хойр күүндҗ чаддг уга, темән яман хойр мөрглдҗ чаддг уга.
Темәһәр үлгүр бәрҗ келсн цагтан хальмг күн эн малын ик бара темдглнә: Темән деерк күн теңгрт өөрхн, Һәәтә күмиг темән деерәс чигн ноха зуудг, Темә унсн күн бийән бултулҗ чаддг уга.
Хальмг үлгүрмүдт темән малыг яман малла, һахала дүңцүлнә, үлгүрнь, Темән тууляд теңгр эвдх уга, яман тууляд яңһрцг хамхлх уга, Теңгрт темә үзүләд, һазрт һаха үзүләд. Бас темәтә күн байнд тоолгддг бәәсмн, тер учрар чигн иим үлгүр һарсн болх: Бәәх цагт темә өскдг, угарх цагт яма өскдг, Номһн күмиг ноолхд амр, ноолурта темәг үмтәхд амр.
Темән мал аца зөөхд сән болдг, тегәд ормасн нүүһәд һархларн, герән цуцад, темәндән ачад, дәкәд нань чигн аца темәнд зүүһәд, цувг татад һардг төләд нег темәнә хорһснд миңһн темән хальтрдг гиҗ үлгүрт келгднә.
Хальмг үлгүрмүд икнкдән хойр әңгәс тогтна, әңг болһнд онц юмна тускар келггдг болвчн, эднә һол утхнь негн болна, үлгүрнь, Темән гедгрән медхлә зан болна, күмн гемән медхлә хан болна.
Темән малын төл нерәдҗәх үгмүдәс үлгүрмүдт темән малын нас зүүҗәх торм болн ботхн гидг үгмүд олдв: Торм темәнә тошлһн сәәхн, Атн темәнә ацаг торм темән даадг уга.
Буур темәнә догшн заңгин тускар иигҗ үлгүрт келгднә: Үксн буурин толһаһас әмд атн әәнә. Дәкәд тохм гидг юмн тасрдг угаг бас буур болн ботхн гидг үгәр дамҗулҗ, үлгүр келнә: Буур үкдг,ботхар босдг.
Күн гих юмн нерән һуталго йовхиг баһчудт Арвн җилд атн болхар, нег җилд буур бол гидг үлгүрәр зааҗана. Иңгн гидг үг хальмг үлгүрт бас харһв: Хаанас сурхар хәәмл иңгнә бөгс сәк.
Барт белдснь МАНҖИН Намру