Арвн ботьта номин гүн шинҗллт

Хальмг ик сурһульд «Памятники фольклора монгольских народов» иим нертә номин гүн щинҗллтиг олна оньгт шидр тусхагдв. Цуг делкән, орн-нутгин болн таңһчин номин делгрлтд эннь ик чинртә йовдл болв. Хальмгин, Бурятин болн Моңһлын номтнрин хамцу шинҗллтин олн җилә көдлмшин ашт арвн ботьта эн хураңһу барас һарсмн.
Эн ик чинртә болн номин гүн шинҗллт кех седвәриг 1990-ч җилмүдт хальмг номт Биткән Николай татсн билә. Цецн ухата номтын седвәр ода ирҗ күцәгдснь филолог номин делгрлтд орулгдҗадг ик тәвц болҗана. Делкән номин болн сойлын халхд эннь гүн учр-утхарн болн шинҗллтин аһуһарн урднь кегдәд уга үүлдвр болҗана. Моңһл келтнрин амн урн үгин зөөр товчлгдҗ, диглгдҗ нег ик хураңһу болҗ һарснь тууҗд орх йовдл мөн.
Әрәсән номин академин кел шинҗллһнә күрәлңгин келн-улсин келнә хәрлцәнә номин - шинҗллтин төвин номин һардач, Москван багшнрин ик сурһулин профессор Биткән Айса номин шинҗллтин өвәрц эн һарцин тускар келҗәнә.
«Моңһл келтнрин амн утх зокъялын дурсхлмуд» («Памятники фольклора монгольских народов») гидг номин ик һарциг барас һарһлһн Б.Б. Городовиковин нертә Хальмг ик сурһулин дөңгәр күцәсмн. Ик хураңһу дорд үзгин номиг шинҗллһнә халхар Әрәсәд кегдҗәдг шинҗллтд аһу ик тәвцән орулҗана. Эн арвн ботьд моңһл келтнрин туск амн утх зокъялын болн этнографическ байн материал цуглулгдсмн. Хөөтк номтнрт шинҗллт келһнд эннь чилшго зөөр болҗана. Эн өвәрц ик шинҗллт белдлһнд кесг келн-улсас негдсн номтнр көдлсмн. Моңһлын, Бурятин болн Хальмгин номтнр медрлән, чидлән, номан хамцулад, иим ик шинҗллт кесн болдг.
Дорд үзгин шинҗллтин күрәлңгин һардач, номт Лиҗин Мингиян номин эн шинҗллтиг өөдән үнлв. «Арвн ботьта номин иим хураңһу барас һарһлһн мана ик сурһулин төлә аһу ик чинртә йовдл болҗана, - гиҗ Мингиян Алексеевич келв. - Терүнәс давад, таңһчин, бүкл орн-нутгин номин - шинҗллтин халхд энтн чинринь үнлҗ болшго ик үүлдвр болҗана. Номин халхд түрүн болҗ һурвн келәр белдгдҗ барлгдсн номин шинҗллт номин үүлдврт түрүн болҗ учрҗана. Моңһл келтнрин амн үгин зөөр шинҗлгдҗ, диглгдҗ белдгдсн академическ һарц номин ик үүлдвр болҗана».
Келхәс, эн хураңһу нарт-делкән чинртә номин шинҗллт болҗана. Энүнә арвн ботьд һурвн келн-улсин амн үгин зөөрин материалмуд хурагдҗ шинҗлгдв. Энд орсн материалмуд йир өвәрц гих кергтә. Кесгнь түрүн болҗ умшачнрин оньгт тусхагдҗана. Номин үүлдврт моңһл келтнрин амн үгин өвәрц зөөр орулгдҗана. Келн-улс болһнд үйәс үйд келгдҗ йовсн туульс, домгуд, үлгүрмүд, тәәлвртә туульс, нань чигн цецн тоотыг дахулҗ барлгдсн номтнрин статьяс эн ботьмудт тавн келәр барлгдснь йир өврмҗтә болсн деерән, эн зөөрлә таньлдх улсин тоог икдүлҗәнә.
Хураңһун боть болһн амн урн үгин онц нег янзд нерәдгдҗәнә. Эн өврмҗтә хураңһуд «Җаңһр» болн «Гэсэр» гидг делкәд нер туурсн үүдәврмүд, туульс, домгуд болн дуд орсинь темдглх кергтә. Онц темдглхәс, «Гэсэр» дуулврин хальмг бөлгүд орсинь зааҗ болхмн. Терүгинь XIX зун җилд немш номт Бергман бичҗ авад, түрүн болҗ кириллицд буулһҗ барлсиг эн хураңһуд орулсмн. Эннь номин шинҗләчнрт аһу ик үнтә йовдл болҗана. Дәкәд нег темдглхнь, хураңһуд хальмг частрмуд түрүн болҗ орснь ончта. Тедниг дахулад, нот барлгдҗ, кергтә болхла тедниг көгҗмин зевсгд орулҗ соңсч болхнь йир сән гих кергтә.
Эцкиннь ухалсн, күцәҗ йовсн кергиг күүкнь профессор Биткән Айса арднь орҗ, аштнь күргҗ күцәснь бас номин ик диилвр гиҗ темдглхмн.
«Памятники фольклора монгольских народов» гидг арвн ботьта ик хураңһу - келиг, келнә зөөриг шинҗллһнә номин делгрлтд эннь зөвтә тәвцнь болҗ орхмн. Хальмгудын, бурятмудын, моңһлчудын амн үгин зөөриг цааранднь шинҗллһнд бат улнь болсн деерән үүлдвртнь ик урмд өгхмн.

ХӨӨЧИН Галина