Нюрнбергд болсн зарһин тускар

Давсн басң өдрлә Элстд бичкдүдин үүдәлтин бәәшңд таңһчин «Медрл» ниицән Нюрнбергин зарһин 80 җилин өөнд нерәдсн хург-кинолекторий кев. Терүнә йовудыг ниицәнә лектор, Элст балһсна һардачин дарук Дмитрий Довгополов һардв. Хургт баһ наста багшнр, колледжмүдин оютнр, олна бүрдәцсин элчнр орлцв.

- Германя Нюрнберг балһснд 80 җил хооран болсн зарһин туск фильм хәләхвидн, дәкәд мана ниицәнә шинҗләчнр тоолврарн хувалцх, – гиҗ Дмитрий Сергеевич күүндвриг эклв. – Тер зарһд фашистнрин татсн үүлиг хәләҗ теднә эклсн Делкән хойрдгч дәәнә йовудт 50 сай күн әмнәсн хаһцв, тер тоод кесг орн-нутгин селәдин болн балһсдын йирин иргнмүд, фашистнрин Треблинка, Майданек, Заксенхаузен болн нань чигн концлагерьмүдт бас саяд улс газин бешт алгдв. Советин Союзин 27 сай иргн әмнәсн хаһцла, тернь дәәнә хамгин ик геедрлт болсмн гиҗ лектор болн таңһчин хотл балһсна һардврин элч темдглв.
Ялта балһснд болсн хургт Советин Союзин, США-н, Великобританя болн Францин нарт-делкән цергә трибунал тогтах шиидвр авла. Нацистин Германя 24 һардач болн СС, СД, гестапо болн нань чигн бүрдәцс күмн әмтнә өмнәс үүл татсндан болн дә кесндән гемшәгдв. Нюрнбергин юстицин бәәшңд, США-н эзлҗәсн һазрт зарһ болв. Эн нарт-делкән чинртә керг-үүлдвр 1945 җилин үкр сарин 20-д экләд 1946 җилин лу сард төгсв.
Концлагерьмүдт бәәсн әмтнә болн фашистнрин татсн үүлиг медүлҗәсн талдан чигн кесг улсин герчллһнь тоод авгдв. Нарт-делкән СМИ-н элчнр зарһин йовудын тускар өргнәр бичҗәлә, яһад гихлә седкүлчнрт түүнд орлцх зөв өггдлә. Тиим кевәр цуг делкә немш фашистнр дә татсна, кесг арвад сай улсиг алсна тускар медв. Зарһин шиидврәр Германя кесг һардачнр дүүҗлгдв эс гиҗ насни туршарт түүрмд суух болв. Цуг тер тоотын тускар фильмд келгдв, Дмитрий Довгополов чигн эврә цәәлһврән өгв.
Тер мет Советск Союзин кесг музейд болн орс чонҗд бәәсн үнтә тоотыг, шүтәниг фашистнр Германьд йовулв. Тер тоотас кесг юмн хәрү өггдв, зәрмнь ода күртл олдад уга. Түүнә тускар чигн шинҗләчнр келв.
-Цуг делкә Нюрнбергин зарһин йовудт фашизмиг бурушаҗ түүнә күмн әмтнә өмнәс татсн үүлиг мартҗ болшго гиҗ шиидв. Советин Союзин Улан Әәрм фашизмиг болн нацизмиг күүчҗ Берлинд Алдр Диилвр 80 җил хооран бәрлә. Эндр теднә кергинь цааранднь күцәҗ СВО-д мана таңһчин болн Әрәсән цуг регионмудын баатрмуд нацизмин өмнәс ноолдҗана. Терүг баһчуд медх, эврә тууҗан, сойлан, келән дасч авх зөвтә, яһад гихлә тер тоотыг меддго күүг ямаран чигн үүл татлһнд, урвачин үүлдврт орлцулҗ болҗана, – гиҗ таңһчин чернобыльцнрин ниицәнә ахлач Һучна Борис тоолвран келв. – Иргч җилин мөрн сарин 27-д Чернобыльд аюл учрсна 40 җилин һашута өөн күцх. Тер аюлыг уга келһнд хойр шаху миңһн күн Хальмг Таңһчас орлцла, баатр йовдл һарһла, радиацин гем-шалтгас көлтә кесгнь әмнәсн хаһцла. Эдн Сиврт, тууврин җилмүдт һарла, тиим болв чигн төрскн орн-нутг дуудвр кехлә, юмнас әәлго аюлын әәмшгиг уга келә, тиим кевәр эдн Европин болн делкән орн-нутгудыг чигн харсла. Яһад гихлә Чернобылин хөөн кесг тивин орн-нутгудт радиацин үзмҗ өөдллә, Әрәсән болн Советск Союзин әмтн тер аюлыг уга эс кесн болхла тер әәмшгнь кесг холванд өөдлх билә гиҗ Борис Букиевич тоолвран келв.
Цааранднь таңһчин хәәврин отрядмудын һардач Халхинә Дмитрий үг авч, орс чонҗин сурврар кесн хәәврин көдлмшин тускар келҗ өгв. Эдн Александр Невскийин чонҗин ул-сүүринь олҗ автн гиҗ сурв. «Бидн хәәврин йовудт Александр Невскийин медальон олҗ авлавидн. Терүг хазгуд-салдсмуд өмсҗ йовсн болх гиҗ бидн санҗанвидн. Кезәнә Чилгр болн Улан-Эрг селәд Сарпуль балһснас Аһш тал күргдг хаалһ деер зогсҗала. 1895 җил модн тер чонҗиг Чилгрт тосхла. Медальн түүнә эрст орулад үлдәчклә, гиҗ Дмитрий Владимирович цәәлһв.
Тер медаль олҗ авсн эрсәр түшг кеһәд чонҗин ул-сүүринь чигн олҗ авв. Яшкулин района Хулхт селәнә эргнд болсн аврлт уга дәәлдәнә йовудт Александр Невскийин нернь болн сүмснь Улан Әәрмин дәәчнрт дөң болҗаснь лавта.
Түүнә тускар Элстин орс чонҗин гелң эцк Алексей чигн келв. Фильмд Тихвинә Бурхна экин шүтәг фашистнр орс чонҗ тонҗ авад йовла. Дәкәд дәәнә хөөн терүг хәрү авч ирлә.
Цааранднь Хальмг келн-улсин гимназин һардач Ченкуран Екатерина үг авв. «Эн фильм цуг үйнрин төлә ик чинр зүүҗәнә. Олн улсиг диилхин төлә теднә сойлынь, тууҗинь, келинь уга кех кергтә. Тер тоотыг бидн мартх зөв угавидн. Хальмг келән, тууҗан, сойлан медх кергтә. Элстд фашистнр 1942 җилин ноха сарас авн бар сар күртл бәәсмн. Тер цагин эргцд музейиг тонад шатаһад уга кечкҗ.
Дәәнә өмн Элстин әмтн «Родина» кинотеатрас бахмҗ кеҗәлә. Фашистнр ирәд тер герт мөр бәрдг һазр кев. Тегәд бидн хамцу кевәр бәәҗ тууҗан, сойлан, келән медҗ уралан йовх зөвтәвидн.
Тер мет СВО-д орлцач Шовадан Арслң тоолвран келҗ эндр Элстд «Дәәч» төвин һурвн җилин өөниг темдглҗәнә гиҗ заав. Тенд СВО-н ветеранмуд көдлҗәнә. Ода мана баатрмуд цааранднь СВО-н керг-үүлдврт орлцҗ, Новороссийин һазринь нацистнрәс сулдххин төлә ноолдҗана.
Хальмг Таңһчин иргч баһчудын һарт бәәнә, сәәнәр суртн, сән эрдмчнр болтн, таңһчдан тусан күргтн, кергтә болхла терүг харсхдан белн бәәтн гиҗ ветеран тоолвран келв.
Тиигҗ баһчуд фашизмин болн нацизмин тускар кесг тоот медҗ, түүнә татсн әәмшгтә үүлиг мартшго, ветеранмудын болн шинҗләчнрин келсн үг эднд түшг болад бәәх.

ҖААХАН Бадм