Богд уулын нуувч

Хальмг олн-імтні ут љирєлин хаалєд учрсн йовдл дала. Хальмгудын біідл-љирєллі залєлдата соньн олн єазр бііні. Тиим нег єазр Богд уул гиљ нерідгдні. Эн ірўн уулын туск тууль-тууљ домгуд мана ґвкнр дунд келгдљ ґдгі цаг кўртл хадєлгдсмн. Нўўдлин біідлір дґрвн зўсн малан ґскід біісн ґвкнр ґвсті-уста єазр хіієід бііршлљ йовснь темдгті. Хальмгудын хіірті єазрмудын туск домг бає биш. Тер тоод Богд уулын туск домгуд.

Ода Іідрхні областин єазрт бііх Богд уул келн імтні хіірті єазрин негнь болљана. Нег домгт келгдсір, кезіні цагт Богд уул Урал єолын кґвід біісн болдг. Хальмг хойр лам эн уулыг Иљл мґрн єолын кґвід авч ирх кўсл тівсмн. Удан цагт цер бірід, олн ном умшгдсна хґґн хойр лам уулыг ээм деерін ўўрід єарсн болдг. Болв Иљл єол ґґрдід ирсн цагт нег ламин уханд му санан орна. Тегід терўні чидлнь чилід, уулын кўндд даргдад, тер лам цусан асхна. Тиигід зуур єазрт эн уул ўлдсмн. Ламыг дарсн уулын нег ґнцгнь терўні цусн шињгрід улан болсмн гиљ келгдні.

Кезіні цагас авн зальврљ йовсн хіірті уулын туск домгин негнь тер. Йириндін Богд уул Хальмгин тууљла залєлдата. Ўйіс ўйд келгдљ йовх домгудас нань тууљин дегтрмўдт, номтнрин болн тууљчнрин ўўдіврмўдт бичгдсн тоот чигн бає биш бііні. Польш орн-нутгин нерті номт, бичіч Потоцкий 1797 љилд хальмг теегт ирсн цагтан Богд уулын ора деер бііх єазрин заяни сікўсні тускар соњсан бичсмн.

Ода дікн нег домгин тускар умшачнрт тодлулнав. Кезіні цагт Дала ламин гегін дарани нег зуулчлє кељ йовад, эн єазрт ирід, зогсад амрсна тускар келгдні. Хотан ууєад амрчаєад, Дала лам давста хотын ўлдсинь ґґрк єазр деер цацсн бііљ. Тер хотын ўлдл давснас Баскунчак гидг давста нур ўўдсмн гиљ келгдні.

Туульд орсн єазр

Хальмгудт йир хіірті эн уул эндр ґдр чигн тер Баскунчак нуурин кґвід бііршсн бііні. Кедў олн кўўнд Богд уулын хіірн кўртљ, тедн дґњ-тус авч імлсн болх?! Тууљин кесг йовдлмудын герч болљах Богд уул тал ода чигн ирљіх улсин то тасрљахш.

Давсн зун љилин йирдгч љилмўдт бурхн-шаљнд шўтлєн шиніс сергігдід, шагшавдын тґрмўдт оньг икдсн цагт імтн мартгдсн авъясмудан босхљ авв. Богд уулын тускар хальмгудт дікніс медўлід, медрлинь сергієід, тиим хіірті єазр бііхинь медўлсн кўўні негнь Бальљинимі. Мацг бірдг эмгчўдиг дахулад љил болєн тер уулд одад, мґргўл кедг болсмн.

Бурхнд шўтдг, эс шўтдг улс бііні. Болв кўўні љирєлд ґр-ґвч седкліс ахлдгнь угаг, буйн кишг цугтад кергтієинь кен эс медні. Тегід ямаран чигн шаљнд, тер мет кўмн імтні љирєлд чик седклір бііх, кен-негндін дґњ болх, юн чигн юмн демір бўтдг сін зањшал бііні. Кен чигн кўн кўўнд мууєан хальдашгоєар шунна. Мана хол ґвкнр кезініс авн бурхн-шаљнд сўзглід, љирєлин дараєар ирдг зовлњгин 108 айсиг љирєлин 68 айсар дарулад біідг улс біісмн. Тедні зальврлєнас болн тууль-тўўксіс, амн ўгин нань чигн зґґріс терўгинь медљ болхмн. Тегід ґвкнрин заян сікўснд багтхар, эдні дґњ авхар імтн Богд уулур темцні.

Йиртмљин ґвірц нег зґґр болљах уул љилин дґрвн цагт оньдин ґњгін соляд бііні. Ґґрнь біідг біірн улс терўгинь медні. Олн зўсн цагла нааран ирљ мґргљісн улс чигн уулын біідл мел нег кевірн біідгог бас ўзні. Хіірті уул тиим ґвірц болљана.

Єурвн уул бііні

Нарта орчлњ деер єурвн Богд уул бііні. Тернь тууљд орсн йовдл. Шинљінд бііх, Моњєлд бііх улсла харєљ кўўндх хґв учрла. Тедні келснь тууљд орсн ил йовдлмудын герч болљана. Китдин орн-нутгин Шинљіні автономн районд Богд уул бііні. Эн уулын тускар цґн љил хооран Шинљіні Деед сурєулин профессор Буудна Мґњкі келљ ґгсн билі. Иим нег домг тер тодлсмн. Кезіні йовєн мергн хальмг баатр бііљ. Бељин (Пекин) балєсиг нар халхлљасн єірд шовун амр ґглго біісинь Богд уулыг дамљљ єарад ирід, тер мергн баатр харсљ авснь тууљд орљ. Тууљд хальмгуд зґвті орман олсинь, зґргірн нер єарч тууль-тўўкд орљ ода кўртл амлгдљ йовхинь тернь герчлљіні. Хіірті Богд уул тиигљ тер домгт бас орснь ончта йовдл.

Дікн нег Богд уул Моњєлын нутгт бііні. Тер уулын ґґр Чингс хан амрсна тускар бас нег домгт келгдні.

Хальмгудын тууљла тиим ґґрхн залєлдата Богд уул Іідрхні областин єазрт біівчн эвріннь ірўн чинрін геељіхш, хальмгудтан урдк кевтін йир хіірті уул. Уулын тууљин туск домгудиг бидн деер бичвидн.

Ямаран ґврмљті йовдл

Давсн љил мана телеўзлин ўўдігч баг тер уулд кўрід, зургинь цокљ авад, соњсхвр белдх таал учрв. Йириндін уулын тууљ соньн, цокљ авхд чигн йир ґвірц сііхн. Тер тоод дікн нег соньн йовдл мадниг ґврўлв. Цґн љиліс нааран уулын нег ґнцгднь соньн бичмр ўзгддг болсмн. Ямаран ґврмљті йовдл! Эн йовдлын нуувчиг імтн ода кўртл тіілљ чадљахш. Яєад тиим йовдл учрљахмб? Ямаран утхта бичмр болљахмб? Мана хіліцір, эннь Зая Пандитын ўўдісн бичгір бичгдсн болљ медгдні.

Эн ґвірц йовдлын учр-утхинь медхір номтнрин ухан-тоолврар соньмсвидн. Мана зурглљ авсн тоотыг ўзсн Хальмг Деед сурєулин багш Намљавын Содмн зґвір ґврід біів. Тод ўзг сін меддг Содмн багшин келсір, эн бичмр Зая Пандитын ўўдісн хальмг улсин бичглі, 18 -19 зун љилд хальмгуд олзлљ йовсн бичглі кев-янзарн сін ирлцљіх болљ єарв. Болв кен бичснь, кезі бичмр кегдснь эндр ґдр медгдљіхш. Нуувч болад біієіті.

Цаг ирљ йовна

Кен медхв, эн бичмрин дґњгір мана ґвкнр кезі нег цагт олзлх зіњг чигн маднд ўлдісн болх. Тер нуувч илдх цаг чигн ирсн болх. Кесг зун љил хадєлгдљ йовх медрлин зґґріс цагин кирцієір кесгнь илдід чин бііх. Тер бичмриг медх, умшљ цугтад медўлх улс чигн тґрсн, тґлљсн болх?! Нег ўлў иим тоолвр ордгнь учрта. Шидр болсн багшнрин тањєчин конференц деер тод бичгин тускар тодрха кўўндвр болв. «Билгин дала» гидг баєчудын бўрдіцин орлцачнр эврі ухан-тоолвран медўлв. Эн халхар эдн сурєуль-эрдмин болн номин министерствла бат залєлда бірљ ўўлдхір бііні. Бичкнісн тод ўзг дасад, тиим медрл авсн баєчудас номтнр єарад, тод ўзгір бичгдсн ухани зґґрлі мадниг таньлдулх таал иргчіс учрн гиљіні.

Дґрвн зун љил хооран Ірісін мељід нўўљ ирхдін мана ґвкнр эврі бичлтті, шар шаљта, сойлта, амн ўгин байн зґґрті бііснь лавта йовдл болљана. Ґвкнрин ўлдісн зґґриг хадєлсн деерін терўг эн љирєлдін олзлхин арє хііх цаг ирљіні. Тер зґґриг олнд медўлх номтнрин то чигн ґсљіні. Тедниг дахад бичкдўд школын цагас авн хуучн хальмг бичг - тод ўзг дасљахнь бас чигн хара йовдл биш. Богд уулын ґнцгтнь єарсн бичмр тер кем ґґрдљ йовхинь ўзўлљівзго?!

Нідвді Тамара, тележурналист
Авторин цоксн зург