Кўўг КЎЧ-КҐЛСН сііхрўлдг

04-08-2020, 10:33 | Общество

Ґдгі цага баєчуд эн кўўг эс меддгнь маєд уга. Тер хоорнд Зунгрун Савха ХХ-ч зун љилин 30-ч љилмўдин хойрдгч ґрілд Башантан селіні эдл-ахун техникум йилєін сіінір тґгсієід, тўрўлід колхозин эгл, дарунь ах агрономар кґдлід, хґґннь Хальмг АССР-ин олн зўсн улусмудт МТС-т болн селіні эдл-ахун заллврт кґдлсмн. 1942-ч љилд 27-та бає наста кґвўн тањєчин селіні эдл-ахун наркомин дарукт шиидгдсмн! Эн ўўлдін Зунгрун Савха хальмгудыг кўчір Сиврўр туулєна кўртл кґдлљ йовла.
Сиврт Савха Сагаевич тер кевірн селіні эдл-ахун халхд цуг чидлін, дамшлтан, мергљлтін ґгід ўўлдсмн. Тўрўн авгтан эн агрономар ард хоцрсн Абаканск района колхозд кґдлід, эврі халхар эдл-ахуг нўўрт єарєла. Дарунь 1945-ч љилд терўг района селіні эдл-ахун іњгин єардачд шиидсмн. 1957-ч љилд ґґдін производственн диилвр бірсн тґліднь Зунгрун Савхад ВДНХ-д одх путевк бірўлљ ґгсмн.
Дарунь тґрскнўрн нўўљ ирід, эн «Сухотинский» совхозыг кўцімљтієір єардсмн. Тер љилмўд нанд мартгдшго гиљ хґґннь Савха Сагаевич келдг билі. 50-ч љилмўдин хойрдгч ґрілд тањєчд дііні љилмўдт імтн біідг болн ўўлдврин нуурсн гермўдиг кен чигн шиніс босхсн уга. Тегід чигн тўрўн авгтан Сивріс нўўљ ирсн хальмгуд йосндан муулян эдлсмн. Тедн нурєлљдан баракст, нуурсн шавр гермўдт, пґґгрмўдт, сарасмудт біідг біісмн. Селіні эдл-ахун техник эс кўртчілі, бііснь болхла хуучн, дііні ґмн єарєгдсн болдг. Дііні љилмўдт зґвір баєрсн малын тооєинь, тіріні єазрин оруєинь икдўлх, шин техникин тґлі ноолдх, малын хот белдх болн нань чигн бачм кґдлмш кўціх кергті біісмн. Эн тґрмўдіс кґлті Зунгрун Савхан толєа эргід, терўг икір зовасн болдг.
Болв улсин ґмн біісн даавр, тедні біідл-љирєлиг ґґдлўлх кўсл Савха Сагаевичд чидлинь немід, урмд ґгід біісмн. Єардач ґрўніс авн сґґннь ґріл кўртл тіріні єазрар, малчнрин хошмудар эргід, імтнлі харєад, тедні тґрмўдинь медід, теднін шулун болдгар хаєлхар шунла.
Тиигхд єол кўсліс негнь хальмг тохма мал босхлєн билі. 1958-ч љилд Зунгрун Савха «Сухотинский» совхоз єардљахд мана тањєчд эн кґдлмш шиніс эклсмн. Эн даалєвран кўціхин кергт Савха Сагаевич тањєчин кесг эдл-ахуст одад, нељідір гишњ хальмг тохма мал хулдљ авад, эдл-ахудан тедниг ґскід біів. Эн халхар «Сухотинский» совхоз Хальмг АССР-т нўўрт єарад, эдл-ахуд хальмг тохма мал ґскдг цол зўўлєгдсмн.
Бас тер цагт совхозин єардач шимті малын хотыг єазр деер хадєлдг эв-арє белдід , кґдлмштін олзлсмн. Эн нўўрлгч эв-арє урднь малын шимті хотыг єазр дор хадєлдг эв-арєас кесг холванд деер болв.
Келхд, Зунгруевин эн нўўрлгч дамшлтын тускар тањєчин газетмўд бичід, цуг тањєчар тархасмн. Совхозин єардачла бас эн тґрір кесг интервью барлгдла.
Удлго, 1959-ч љилд, темдгті совхозин єардачиг тањєчин селіні эдл-ахун министрин ўўлд шиидсмн. Келхд, Зунгрун Савха Сиврин хґґн эн халхин тўрўн министр болсмн. Тиигхд тањєчин АПК-н ґмн гиигн биш даалєрв зогсчала: хойр љилин туршт дііні ґмнк ўўлдврин ўзмљиг давх кергті біісмн. Келхд, эн нірн даалєвр кўцігдсмн. 1961-ч љилд тањєчд селіні эдл-ахун ўўлдврин кемљін дііні ґмнк кемљієіс хойр холванд ик болв!
Келхд, би эн темдгті кўўнлі ўўрлсндін хґвдін ханлтан ґргљінів. Зунгрун Савхан нанд келсн кесг соньн келвр ода чигн мини сананд біієі. Терўні келсір, 1938-1939-ч љилмўдт Хальмг АССР-т кґвњ урєадг біісмн. Эн урємл тањєчд Савха Сагаевичин седвірір мана єазрт тіргдлі. Урднь кґвњ Улан-Хоолын улусин медлд урєагдсмн. Ташр терўні урєц тањєчд бає биш ору ґгдг билі.
Наснаннь туршарт Зунгрун Савха селіні эдл-ахун номар соньмсдг. Хол 1948-ч љилд Красноярск крайд эн арван шин сорт єарєад терўнд «англин цаєан» гидг нер ґгсмн. Эн тґрір ґґдін мергљлті агроном «Красноярский рабочий» гидг газет интервью ґглі.
Энономикин номин кандидат Зунгрун Савха тўрўн болљ хашалсн хґґдиг хірўллєір эв-арє ухалљ єарєад, терўг кўцімљтієір хальмг теегт олзлад, 1983-ч љилд эн дамшлтарн СССР-ин ВДНХ-д «Малын хот» гидг павильонд хілієічнрлі хувалцсмн.
Сўл љилмўдт Савха Сагаевич Хальмг КНИИМС-т кґдлљісн цагла єазрин хірлціні туск кесг номин гўн статьяс бичід барлсмн.
Зунгрун Савха мана хальмг номтнрас цугтаєаснь тўрўлід гишњ Хар Єазра идг йоста кґдід хўврн гиљіні гиєід, эн аєу чинрті тґр босхаєад, аюлас гетллєір Єол зура белдлєнд шунмєаєар орлцсмн.
Савха Сагаевич 80-ч љилмўдт Иљл-Чоєра цувг тосхлєна туск тґрір болљах зўтклдінд орлцад, маднд тиим цувг керг уга, яєад гихлі эн тґсв хальмг йиртмљд, теегт біідг імті юмнд ик гидг харш болх гиєід, эвріннь тоолвран номин олн зўсн то-дигір батлсмн.
1974-ч љилд Савха Сагаевичд Ірісін кўндті агроном гидг нерн зўўлєгдсмн. Бас тер љилд эн экономикин номин кандидат болсмн. 1995-ч љиліс авн Зунгрун Савха Хальмг Тањєчин ачта иргн гидг цолта болсмн.
Савха Сагаевич умшхдан дурта кўн билі. Нег ўлў эн Толстойд, Достоевскийд, Некрасовд дурта біісмн. Пенсьтін єарчкад эн ачнр зеенртієід наадад, дачдан єазрт кґдлід цаган давулдг билі.
Миниєін болхла, Савха Сагаевич хґвті кўн билі. Яєад гихлі эн эвріннь даавран тґрскндін кўцц ґгсмн, терўні кўч-кґлсн обществд ґґдінір ўнлгдсмн, эн эвріннь ґґрхн улстан, тґрскндін, шўўљ авсн кергтін йир дурта билі.
Зунгрун Савха 2010-ч љилд 95 настадан сіієін хіісмн.

ШААКУН Василий

Видео