ШУЛМС ГИСН Юмб?

06-08-2020, 10:09 | Общество

Мадн, күмн-әмтн эн һазрт һанцхарн бәәдг биш, мана өөр эс үзгддг олн зүүл әмтә юмс бәәнә гиҗ өвкнрдн үздг бәәҗ. Эн медәг бас демҗҗ, эс үзгддг юмсин тускар шаҗна үүләч гелңүд ода чигн келнә. Теднлә таарад бәәхлә, сән, эс таархла, аль-бисин му юмн чигн учрдг. Теднә хорлл му юмиг ном умшҗ һарһхас нань арһ уга. Тегәд эс үзгддг болв чигн, күүнә толһа зүүлүлдг юмиг мадн «шулм» гиҗ нерәднәвидн. Зуг, эн үгин үүсл-һарлын тускар келхлә, энтн мана келнә үг биш, бурхна шаҗна нер-томъята (терминологьта) хамт хальмг келнд ирсн юмн. Моңһл келтнриг шинҗләд йовсн нертә орс номт Алексей Позднеев бичхдән, моңһл келнә «шулмс» гидг үг эндкгин (Индин) келнә «шима нуша» гидг хойр үгәс тогтад ирҗ гиҗ темдглв. Эндкгин келнд эн үг «амулң эвдрүлгч», «төвшүн җирһл булагч» юмн гиҗ номт бичнә.
Йосндан, хуучн судр-номиг авад хәләй! Моңһл хуучн үзгәр бичәтә бәәсн XIV зун җилин судрмудт «шулм» гисн үгиг «шимнуши» гиҗ бичнә. Эн хуучн дуудлһнь эндкгин «шима наша» гисн хойр үглә, дүңцүлхд ик ирлцңгү болсиг та чигн үзҗ бәәнәт. Тод бичгин ном судрт келнә аю дахад хүврсн бәәдлинь бидн үзҗ чадҗанавидн. Тенд болхла, эн үг «шумнуши» гиҗ темдгләтә бәәнә. Бурхна номд һарч ирдг «шимнуши - шумнуши» гисн «шулмс» кеер кү төөрүлдг юмс биш, тедн ном умшхд, диянд суухд харшлдг дөрвн зүүл болна. Эн дөрвннь иим болдг: түрүңкнь «Нисванисин шулмс». Эннь сәкл-санвран сәкхд, диянд (медитацд) суухд, санл аһулхд харшлна. «Нисванис» гисн – хуучн келнә үг. Мана санан-седклин дотрк цуг бузриг кезәнә хальмг гелңгүд иим үгәр нерлдг бәәҗ.
Хойрдгч шулмснь – «Цогцин шулмс» болна. Тернь мана мөңк биш бий-цогцд тачах, үзх, соңсх, седхд тачал төрүлдг нег шулмс болдг. Бас негнь – «Теңгрин көвүн шулмс». Эннь әрк-тәмкд кү орулх, эврә күчн-чидлд иткүлх, эврә сәәхн дүрсндән авлгдхд тачал төрүлсн деерән күүнә толһа зүүлүлдг хорта тәмк болад олн зүүл юмнд күүг түлкдг нег бузр ухан-седклин эзн. Дөрвдгчнь болхла, «Үклин эзн шулмс». Эннь әмтә мал-адусна, күүнә чигн әмнд харлад, өвчн-тахл, ханядн-тому һарһҗ, чинән-чидл алдулхин эзн шулмс болна.
Мини санаһар болхла, гелңгүдин зәрлгәр бәәдг өвкнрмдн хамг му юмиг «шулмс» гиҗ нерәдәд йовҗ, кеерин төөрүлдг юмсиг бас тиигәд дууддг болв. Зуг, тедн шулмс биш, «чөдкр» эс гиҗ «альвн» гидг нертә болх юмн. Урд цагт садрг-салаһар бултад бәәҗ, сөөһәр һарад хүрм-нәәрән нәәрләд, домр цокҗ, ду дуулҗ, кү гетҗ йовдгнь – «чөдкр» гиҗ мини таньдг дөрвн эмгн келҗ өглә. Бас немәд келхд, «шулм» гисн үг йирин келнд келдг үг, бичг деер бичхләрн, «шулм» биш, «шулмс» гиҗ бичх кергтә. Эннь олн тооһин нерн биш, йир үзг-бичгин бүрн нернь болна. Олн тоод тернь «шулмсмуд» гиҗ болх юмн.
Йосндан келхлә, мана өвкнр цуг му шулмсиг олн зүүл нерәр нерлҗ йовдг бәәҗ. Теднә дотр «буг», «альвн», «күн бус», «алмс», «мус», «донам / догам», «ад», «чөдкр», «бирид», «сүмсн», «үзгдл» болн нань чигн нерәр дуудҗ, бәәдл-дүрсәрнь йилһҗ, кеер үзхләрн таняд чигн бәәсн бәәҗ. Бас тер олнас бийән яһҗ харсхиг ик нәрн кевәр меддг бәәсн юмн. Күндтә умшачнр, цуг эн соньн тоотыг медхәр седхлә, эврә ухан-санаһан нуулго медүлтн. Мадн бичәд илгәтн!

КОРНЕЕВ Геннадий

Видео