Баатр дәәнд зөргәрн ончрсмн

Хальмг күн «Байн — нег борана, баатр — нег сумна» гиҗ келдг. Тер бийнь кезәнәс нааран мадн эврә баатрмудан магтад, үүдәҗ йовдлын тускар олн домг-ду тогтаҗ, дорас өсч йовх баһчудан сурһҗ йовнавидн. Мана сойлд болхла, баатр гисн хамгин күндтә, тоомсрта күн болна, зуг «баатр» гисн үг юн гисн үгв гихлә, күн тәәлҗ чадшго.

Келн болһна үгмүдин зәрмиг тәәлҗ, чинринь һарһҗ болҗана, зәрминь тәәлҗ болхш. Үлгүр авад келхлә, һал, гер, мөрн болн нань чигн үгмүдин тәәлвриг кен чигн һарһҗ чадшго, эдн ик кезәнә һарч ирсн үгмүд мөн. Санад бәәхнь, «баатр» гисн үг бас ик эрт цагт һарсн үг болҗана. Эн үг болхла, мана келнд биш, моңһл, буряд, хасг, буруд, хакас, узбек, уйһр, тува, алтан, чуваш, якут келнд чигн бәәнә. Номтнрин келсәр, «баатр» гидг үг ик эрт цагт алтан келнә ик бүлгт һарч ирҗ. Хөөннь цуг эн келн-улс тарад йовхла, «баатр» гидг үг келн болһнднь үлдәд бәәв.

Мана хальмг келнд «баатр» гихлә, кө-хуйгта эс гиҗ келкә хуйгта, толһадан дуулхта, һартан үлд-җид бәрсн, күлг-мөрән тохад унсн, хол һазрт агсҗ дәәлхәр седҗәсн күн болҗ медгднә. Алдр харсгч дәәг ик хуучн цага юмн гиҗ үзҗәсн мана баһчудт болхла «баатр» зөргтә кевәр дәәлдҗ йовад, мана орн-нутгин хамгин өндр однд күрч, өрчдән алтн од зүүҗ йовҗаһад күн болад чигн медгдх. Цуг эннь үнн, зуг «баатр» гидг үг залу зөргтә дәәч күүг медүлхәс нань юм медүлҗәхш. Тиигхлә мана келнә эн үг «зөргтә дәәч» болхас, нань утх-чинр уга болҗ һарчана. Дәәләд йовсн улс энүг оңданар медшгол.

«Баатр» гисн үгиг хуучн моңһл худм үзг-бичгәр «баһатур» гиҗ бичнә. Үүнәс бидн эн үгин хуучн дуудлһ медәд авч чадҗанавидн. Моңһлчуд орс орн-нутгиг дәәләд авсн цагт «баһатур» гисн үгнь орс келнд орад, өдгә цагт «богатырь» болсн бәәнә. Эн орс үг «баатр» гидг үгин «баһатур» гих хуучн дуудлһиг герчлҗ бәрмтләд бәәнә. Тер цагт мана келнд удан эгшгүд уга бәәҗ, цуг бәәсн эгшгүд хоорндан эрк биш «һ» эс гиҗ «г»-тә бәәсн мөн. Үлгүрлхлә, «туула» гисн үг «таһула», «кө» гисн үг «кегү» гиҗ мана өвкнр дуудад чигн, бичәд чигн бәәсн санҗ. Хуучн цагин мана келн тиим бәәҗ, энүнә тускар тадн хуучн моңһлын бичг сурад авхар седхлә, медәд авнат.

«Баатр» гидг үгиг цааранднь тәәлврләд авый. Өдгә цагин хальмг келнә эн үгин уңгиг һарһх арһ уга болв чигн, хуучн бичгин кевәснь уңг һарһҗ болҗана. «Баһатур» үгин уңгнь «баһ» эс гиҗ «баһа» болна. Эн уңгнь мана келнә «баһ», «бичкн» гиснлә әдл биш. «Баатр / баһатур» гидг үгин «баһ / баг» гисн уңгнь түрг келнә «бак- /бах- /баһ- /бок-» эс гиҗ мана келәр «харх, хәләх» гисн үглә ирлцнә. Үлгүр авад келхлә, хасг келнд «мал хәләх / хәрүлх» гисиг «мал багу» гиҗ келнә, түрг келнә «хәлә» гисиг «бакмак» гинә. Узбек келнд «мал хәрүлх» гисиг «карамол бокиш» гинә. Тегәд «баатр / баһатур» гисн үг ик эрт цагт «дәәлдг дәәч» биш, «юм хәләсн күүг» нерәддг бәәҗ. Эс иткхлә «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика» гидг дегтр авад хәләтн.
Мана келнд эн «бак-/ баг-/ бах-/ баһ- /бок-» үгин уңгд өөрхн утхтань «баг, баглх» гисн үгмүд мөн. Тегәд ик кезәңк цагт «баатр» күн нег юм хурах, баглх, цуглулх, хәләх, хәрүлх дааврта күн бәәҗ. Ю хураһад, баглад, хәләһәд, хәрүләд йовсмб гихлә, эврә алвт-улсан хәләдг бәәҗ! Ик кезәнә олн нүүһәд йовдг отг-овгуд ахлачан суңһад авхларн, түүнд «баатр» цол олһдг бәәҗ. Тер баатрнь отг-овган хәләҗ, хортн-дәәснәс харсч, дәәлх кергтә болхла, цергән хураҗ дән-ноолданд морддг бәәҗ. Эн күн отг-овгин харулч, манач, ахлач болад, һазр-алвтан эзләд йовдг бәәҗ. Орсар келхлә, «баатр» – «вождь» гисн утх-чинртә үг болдг. Тер цагт зөргтә дәәч болһн баатр биш, отг-овгиг ахлҗ суудг күн бәәсн мөн. Хөөннь хан-нойд һарад ирхлә, «баатр» дәәнд зөргәрн һарсн күн болад, эн цолын учр хүврәд ирҗ, мана меддгәр тогтсн болҗ.

Корнин Геннадий
Зургт: Г.О.Рокчинскийин «Баатр» гидг нертә зург