Зая-Пандитын үг цәәлһхин төлә

Кезәңк хальмг келн өдгә цагин хальмг келнәс үгмүдәрн, келц үгәрн, цецн үгәрн, үлгүрәрн чигн үлү байн бәәсн мөн. Мана өвкнр «Җаңһриг» үүдәсн улс болад, келндән хурц-мергн, келсн үгәрн күүнә седкл авлхас биш, нүд көкртлнь келдг бәәҗ. Ода нег иим үгин цәәлһвр бичәд өгсв.

Арвн һар җил өмн мана Хальмг Таңһчд нег хальмг лит һарв. Түүнднь өдр-сарин то бичәтә бәәсн деер Зая-Пандитын зург орулад, барун таласнь мана өөрдин богд-багшин тод бичгәр бичсн үг өдгә хальмг келәр чигн бичсн бәәҗ. Тер үгиг болхла, мана хальмгуд күцц медҗ чадсн уга. Үгнь: «Урһа сәәхн цецгин делвәг эс севтәйү, Ухан төгс мергдин бекиг эс хатайу» гиҗ бәәсмн.

Ода цагт мана хальмгуд тиигәд келхш. Келх болхас биш, хальмг толь дегтр хойрт хәәвв чигн, тиим зәрм үгмүд олдшго. Яһад гихлә цуг мана һарт бәәсн дегтрмүд улана йосна цагт һарсн юмн. Урдк мана хуучн номиг, судрмудыг, кезәнә һарад бәәсн тольмудыг чигн уга кеҗ, һәәлҗ хайҗ, теднә үзг-бичг тод бичгиг мартулҗ йовсн йосн бәәҗ. Улана йоснд мана келнә сәәхнь керг уга бәәсмн.

Тод бичгин ном-судрт болхла, цуг эн үгмүд бәәһә, умшад сурад йовхла, күүнд амр-килвр медгдх юмн тер. Тегәд «Урһа сәәхн цецг» гисн үг хальмг күүнд медгдҗ бәәнә. Тер цецгүдин «…делвәг эс севтәйү» гүн кевәр келән меддг күн медҗ чадх, эс медснд цәәлһҗ өгхлә, ик сән юмн болх гиҗ санад, ода цәәлһәд өгсв. «Делвә» гисн — цецгин олн өңгтә накан намч гидг үг. «Эс севтәйү» гисн үг хамгин эс медгдх үг болҗана.

«Севтәх» гиснь – мана келнә хуучрҗ мартгдсн нег үг мөн. Эн үгин уңгнь өдгә цагин хальмг келнд «севг» гисн үгд һархас, нань юмнд ода һарх уга. «Севг» гиснь – веснушки, эн үгин уңгнь – «сев» эс гиҗ тод бичгәр «себ» болх. Соньн болх гиһәд, би Орс-хасг толь болн Орс-киргиз толь секәд үзүв. Теднә хойр келнд севгиг «сепкил» гиҗ келнә. Мана келнә болн теднә келнә үгин уңгнь әдл болхла, эн «сев» гиснь ик хуучн үг болҗ һарчана.

«Сев-сеп» гисн эн уңгин учр-утхнь болхла, Түрг-моңһлчудын кезәңк келнд дусалар бузрдсн, өңг-зүсн дутсн, бүрн, күцц эс болсн, шора-тоосар киртсн, нег юмн шуурсн гих мет. Ахрар келхлә, нег дутута юмн болҗ һарна. Күүнә чирәд севг һархла, чирәһин өңг дутута болхд, мана өвкнр терүг севг, хасг-киргизин өвкнр «сепкил» гиһәд нерәдҗ. Юуһинь нуухв, ик кезәнә, Алтан уулын беләр бәәхд, мадн цуһар әдл келтә бәәввидн.

«Ик делгр моңһл-орс толь» гидг дегтриг секәд үзхлә, тенд «Сэвтэй» (мана келәр эн үг «севтә» гиҗ болх) гидг үгин тәәлврнь — киртә, кирәр бүркәтә, шора-тооста, шуурч одсн гиҗ тәәлҗәнә. Үлгүр авад келхлә, күүнә чирәд будгта ус цацхла, чирәнь «севтә» болх, эс гиҗ ааһ шуурхла, Барун Моңһлд «севтә» ааһас күүнд хот бичә өг гидг. Энүг би тер һазрт одад, тенд эврә нүдәрн үзәд, эврән соңслав.

Тегәд «севтәх» гисн үг — дуту болһх, арзһр кех, киртәх, бузрдах, шора-тоосар бүркгдх, ааһ-савин тускар келхлә, шуурх гисн утх-чинртә юмн. Өдгә цагин хальмг келнд Зая-Пандитын тер үгин түрүңк мөриг хүврүлхлә, «Урһҗасн сәәхн цецгин накан намчиг эс үмкх, эс бузрдах, эс киртәх» гисн үг болх. Үгин-чинрнь медхлә, ямаран сәәхн үгв! Зая-Пандитын ик өршәңгү седклиг илркә медүлҗ бәәнә эннь.

Хойрдгч мөрнь иим: «Ухан төгс мергдин бекиг эс хатайу». «Ухан төгс» гиснь оюн-ухаһарн күцц болсн, үлү-дуту уга, өндр кемҗәнд күрсн мергдин тускар келнә. Мана хальмг келнд саадгар алдл уга харвдг күүг «мергн» гиҗ келнә. Мана өвкнр болхла, ик ухата күүг бас эн үгәр дууддг бәәсмн. «Бек» гидгнь — үзг-бичг бичх өңгтә шир-будг, орсар «чернила» гидг юмн. «Хатах» гидгнь — хагсх, усн ширгх гиһәд тәәлҗ болх.

Ода үг болһниг цәәлһәд, хамгин сүүлднь эн Зая-Пандитын үгиг тәәлҗ бичий: «Урһҗасн сәәхн цецгин накан намч эс бузрднав, ухан күцц болсн номтнрин бекиг эс хатанав», гиҗ зәрлг болсн мөн. Эн йөрәлин үг мана Зая-Пандит цуг маднд герәсн болһҗ бичәд, хамг сән-сәәхниг йөрәсн болдг. Мадн болхла, эврә келән сергәҗ өргҗүләд, хуучн үгмүдән сергәһәд авхла, йоста Зая-Пандитын җичнр болх мөн.


КОРНИН Геннадий