Ачта багшан тодлҗ

Хальмг улсин тууҗин оюни сойлд үлгүр-үзмҗ болсн, ач-иктә нер алдршсн улс олн бәәдг мөн. Гүн ухаһарн, нәрн билгәрн, эрдмәрн ончрад, олна чееҗд батрад, олнд бахмҗ-омг болҗ, нарт- делкән тууҗд бат орман олад, хальмг улсин нернь туурлад йовснь негнь – Анатолий Шалхакович Кичиков мөн.

Эн җил Хальмг Таңһч нертә номт, багш, урн-зокъялын шалһач, бичәч, филолог номин доктор, профессор, Хальмг Таңһчин ачта багш, СССР-ин бичәчнрин ниицәнә гешүн, О.И. Городовиковин нертә мөрән лауреат, Хальмг АССР-ин ачта номт, Төрскән харсгч Алдр дәәнә ветеран Анатолий Шалхакович Кичиковин 100 җилин өөнинь өргнәр темдглҗәнә. Мана таңһчд болн һазадын орн-нутгудт номтнр дунд Кичгә Төләг эс меддг күн уга гиж келхлә, буру болшго. Анатолий Шалхакович эврәннь номин керг-үүлдвртән 150 шаху келн зүүһин, утх-зокъялын, амн-зокъялын, угсатни зүүһин, хальмг кел, утх-зокъял сурһлһна эв-арһар номин өгүллд, дегтрмүд, сурһлһна дөңцлмүд барлҗ, хальмгин номин саңд маш ик тәвцән орулсн номт. Энүнә соньмсҗах шинҗллтин ухана үүлдврнь маш өргн бәәсмн. Номин бүтәлмүд Әрәсән болн һазадын орн-нутгудт өөдәнәр үнлгдҗ алдршсмн.

Анатолий Шалхакович 1921-ч җилин бар сарин 23-д Баһ Чонса әәмгин Хар-Шарлҗн һазрт өнр өрк-бүлд төрҗ, наснаннь туршт номд, төрскн нутгтан, хальмг улстан хәәртә бәәҗ, хальмг келиг, утх-зокъялыг, сойлыг өргҗүлҗ-делгрүлхин, хадһлхин төлә әмн-җирһлән зөрүлсн төрскнч күн мөн. Хальмг олн-улсин амн урн үгин сувсн болсн баатрльг дуулвр «Җаңһриг» шинҗллһнд кесн көдлмшин ачнь йир ик күцәмҗтә. Энүнә нилчәр баатрльг дуулвр «Җаңһриг» мана Хальмг Таңһчд болн нарт-делкәд номтнр өргнәр меддг болв гихлә, чик болх. Терүнә дегтрмүдинь кесг номтнр моңһл, китд, англь болн нань чигн келнд орчулҗ. «Сән номтын мергнь дегтринь умшхла, медгдх» гиҗ мана өвкнрин цецн ухана дееҗд хара бишәр келсн үг бәәдг. Кесг номтнр хальмг һазрт ирҗ, Анатолий Шалхаковичлә харһад, сүв-селвгинь соңсхар шундг бәәҗ. 1980-ч җилмүдт багшиг Венгрин, Германя, Польшин, Китдин, Моңһлын, Хасгин номтнр үрвр кеҗ, лекцс умшулдг бәәҗ. Йилһән медрлтә номтыг хама одвчн тоомсртаһар күндлдг бәәҗ.

Һәәхмҗтә номтын нернь мартгдад уга, сүл кесг җилмүдт бүтәлмүднь шинәс кевлгдҗ, гимназь, школ, музей нерәрнь мөңкрҗ. Хальмгин ик сурһуль даңгин кесг керг-үүлдврмүд күцәҗ, номин хургуд давулҗ, соньн материалмуд кевлҗ бәәһә.

Кичгә Төлә хөрн шаху җилдән Хальмгин ик сурһульд хальмг келн-бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин күрәлңд оютнрт урн-үгин билгиг, баатрльг дуулвр «Җаңһр» цуг халхарнь гүүнәр зааҗ йовсн багшин негнь. Хальмг келндән ямаран хару бәәснь мадн цугтан үзҗ медләвидн. Номтын сурһҗ йовсн оютнр өдгә цагт хальмг келнә багшнр, седкүлчнр, номтнр болҗ көдләд, багшиннь заасн медрлиг дорас өсч йовх баһчудт зааҗ йовна.

Анатолий Шалхаковичлә би түрүн болҗ 1996-ч жилд хальмг келн-бичгин болн сойлын дацңд сурчахдан таньлдлав. Багш маднд тиигхд амн үгин зөөриг, баатрльг дуулвр «Җаңһриг» дасхдг бәәсмн. Хальмг кел даслһнд йир чаңһ неквр тәвҗ, үгин утхинь, чинринь уңгднь күргҗ медүлхәр зүткдг билә. Тиим чаңһ неквр тәвдгнь туста бәәснь хөөннь медгдв. Юңгад гихлә мадн хальмг келән дунд сурһульдан чикәр эс дассн деерән хальмг бичәчнрин үүдәврмүд, тууль-тууҗ, сойл, авг-бәрцән, хуучн цага заңшалан мартҗ йовлавидн.

Гүн медрлтә багшин нилчәр, энүнә сән үлгүрәр, мадн, оютнр, арднь орҗ, сурһулян сәәнәр дассн деерән, ахр келврмүд, шүлгүд бичҗ, урднь меддго саатулын дуд хальмг келәр дуулдг дасвидн. Нег дәкҗ мадн кесг оютнр энүнә зааҗ өгсн «Бүүвлдә» гидг саатулын дууг багшин төрсн өдртнь өргҗ дуулҗ өгвидн. Багш теңкән уга, ик гидгәр байрлҗ, маднд ханлтан өргҗ, зүн даһмас мөңгән һарһад, терүгән тооллго маднд бәрүлҗ өгәд, цә ууцхатн гиҗ мана сурһулиг йөрәлә.

Анатолий Шалхакович чидлән, цаган әрвллго көдлҗ йовла. Терүнә нилчәр мана дацңд «Җаңһрин кружок» бүрдәгдҗ. Эн кружокин һардач бийнь Анатолий Шалхакович болад, намаг терүнә дарукд батлла. Тиим амр биш үүл даалһснь нанд омг үүскәд, бахмҗ һартм бәрүлсн болла. Долан хонгт хойр дәкҗ кичәлмүдин хөөн мадн хурдг биләвидн. Кружокин гешүд Бембин Евгений, Бүрүн Евгений, Лиҗин Мингиян, Бадмин Николай, Увшин Санҗ, Абрама Эрдм болн нань чигн көвүд мөн. Багш кружокд «Җаңһриг» яһҗ дуулх, терүнә нуувчин эв-арһиг дасхҗ, заадг билә. Мадн оютнр нертә җаңһрчнр Ээлән Овлан, Шавалин Даван, Чован Аран болн нань чигн нертә җаңһрчнрин дуд дасҗ дуулдг биләвидн. Деернь ут ду, хальмг туульс, 72 худл, яс кемәлһ чееҗлҗ, һол аһулһин, седвин, төрл зүүлин төрмүдин янзиг өргнәр цәәлһҗ маднд медүлдг билә. Багшин нег дәкҗ келснь үгнь: «Йирин эгл күмн күслд хандг уга, ик ухата номтнр медрлд хандг уга» өдгә цаг күртл чееҗдән хадһлҗ бәәнәв. Ямаран төвәр келчксн үг. Багш бийнь медрлдән хандго номт билә.

Төлә багш бийдән чаңһ неквртә бәәҗ, олн җилин туршарт багш болҗ көдләд, ик дамшлтан хоршаһад йовснь мадн кичәлднь сууһад медҗ тодллавидн. Кичәлдән цагтан ирдг, кичәлин хөөн оютнрт ора күртл немр кичәл заадг билә. Зааҗ өгсн лекцсан ик билгтәһәр, соньмслттаһар умшдмн, тер цага оютнр багшин кичәлиг төрүц дутадго билә. Багшин амн-зокъялын, утх-зокъялын, келнә, тууҗин, угсатни зүүһин халхар медрлнь маш сән гүн бәәҗ. Терүнә хурц үгинь, гүн ухаһинь, зааҗ өгсн медрлинь кесг олн шевнрнь мартл уга, седклдән хадһлҗ, неринь мөңкрүлҗ дуудулҗ бәәнә. Ач иктә багшин керг-үүлнь хальмг келн-әмтнә сойлын тууҗд бат орман эзлснь маһд уга.

ЛиҖин Мингиян,
Хальмг ик сурһулин багш