Татьяна Милованован төрскн теегин частр

«Хальмг тег» гиҗ нерәдсн зургудын төсвдән Татьяна Милованова төрскн теегән болн нүүдл улсин җирһлин 56 агчм үзүлҗәнә.
Эврәннь теегтән дурта әмтн төрскн һазриннь тускар олн келвр, шүлг, түүк бичсмн. Кесг зурачнрин үүдәврмүдт тег зөвтә орман олсинь кен эс меднә. Җилин дөрвн цагт тег әдл биш болдгинь, йиртмҗин бәәдл өвәрц болдгинь зурачнр зургудтан тодлулв. Олн һазрас ирдг күн болһн теегин бәәдлиг эврә хәләцәрн үзнә. Теднәс кесгнь теегт дуран өгәд, нааран ирхин төлә ямаран чигн кемиг олзлна. Теегиннь туск эн үгмүд бичхләрн бидн Н. Пальмовин нертә Келн-улсин музейд секгдсн «Хальмг тег» гидг зургудын һәәхүллә таньлдулхар бәәнәвидн.

Теегтән нерәдсн частр гиҗ эн һәәхүлиг нерәдҗ болхмн. Хальмг таңһчин билг-эрдмин ачта үүлдәч Татьяна Милованова һәәхүлиг белдҗ олна оньгт тусхав. Урднь мана аавнр болн ээҗнр ямаран кевәр бәәсинь, эднә гер дотрк бәәдл, хотна дүр, өдр болһн кедг көдлмшнь, авг-бәрцнь, заң-авъясинь зургудын дөңгәр үзүлхәр шунсинь сән халхаснь темдглхмн. Тиигчкәд энтн хоосн зургуд биш, энтн зургчнр цокч авснас йилһрхләрн йоста зурачнр зурсн үүдәвр болҗ хәләгднә. Зургт тер цага хувцта әмтн бәәхнь үзҗәх тоотыг сәәнәр медҗ авхд туслна.

Олн җил хальмг хувцна театр толһалҗах, тууҗин йовудт хальмг хувцн ямаран бәәсинь Татьяна Милованова даңгин үзүлхәр зүткдгинь әмтн меднә. Эн театрин белдсн үүлдвр болһн ке-сәәхнәр авлҗ, нүд байрлулсн деерән тер цагин бәәдлиг, әмтнә заң-авцинь медүлнә. Альд ямаран хувциг хальмгуд өмсҗ йовсинь тууҗин материалмуд шинҗләд, архивд болн музейд бәәх тоотыг оньган өгч таньлдад, Татьяна Алексеевна белдвр кенә. Эн театрин үүлдвр болһн тодлгдҗ, тууҗин йоста зурц болҗ хәләгднә. Аһ Тундутован цагиг тодлулгч үүлдвртнь үзүлгдсн хувцн ямаран ке-сәәхн бәәсинь, хувцна ишкҗ уйсн янзнь, терүнд олзлгдг эд зүсәрн болн чинрәрн ямаран бәәсинь, тер хувциг кеерүлсн зег-хатхмрин өвәрциг һәәхҗ ханҗ болхш.

Нүүдл улсин җирһлин
56 агчм

Хальмг күүкд улс хувцндан сәәхн тоотыг орулҗ, уйлһна болн хатхмрин эвтә болн шаглар болһинь диглҗ уйсн эрдминь өөдән үнлнәч. Ямаран ухата болн билгтә бәәсинь, һарнь эвтә болн чадмг бәәсинь өвк ээҗнрин цагин театрин белдсн үүлдврин дөңгәр үзҗ, тедн маднд ямаран сәәхн зөөр үлдәсинь тиигәд Татьяна Милованован театр үзүлнә.

Күцсн деерән төвкндго билгт тиигәд үүлдвр болһндан кинән кевәр белднә. Нарт-делкән, орн-нутгин болн регионмуд хоорндк кесг фестивальд хальмг хувциг билгтә кевәр үзүлсн театр ода тер тоотан цааранднь делгрүлҗ, зургудын дөңгәр цагин йовудиг болн йиртмҗин бәәдлиг үзүлхәр зөрглв. Угатя, дундын теҗәлтә, байн улсин бәәцинь болн җирһлин бәәдлиг, тедн хоорндк хәрлцәг эн зургудас медҗ болна.

Эң-зах уга теегтән малан асрад, тедндән сән идг хәәһәд нүүдл кевәр йовсн өвкнрән дәкнәс үзсн болҗ, һәәхүлин зургудыг йовҗ хәләнәвидн. Үвлзңд белдәд, маласн төл авч, теднән өскәд, хаврин-зунын идгүдт нүүҗ ирәд, малас авсн эдл-уушан эд-бод кеһәд, хулдхинь хулдад, бийдән кергтә болхинь белдәд, дарани нүүдлдән орад, тиигәд җилин дөрвн цагт бийән теҗәҗ бәәсн улсин заң-авциг медҗ авхд, ямаран хот кеҗ, ямаран хувц өмсҗ йовсинь үзнәч. Өдр болһни көдлмшин заагт тер хувциг белдҗ, сәәхн зеегәр кеерүлҗ, цаг ээҗнр яһҗ олдг бәәсинь медхд соньн болна. Ода беләр бәәдг мадна кесгнь көндлң зү бәрҗ чадхшвидн. Мел маднд цол уга болад бәәнә. Күүкдтән бидн ямаран эрдм дасхҗ, ямаран зөөр үлдәхмб?! – гисн ухан орна.

Тууҗд орсн «теегин иньгин» - хальмгин җирһл

Җирһл теегин бәәдлд тогтсн авъясарн делгрәд йовна. Күүкд өсәд босад, насни дигт күрәд, хүрмин цаг ирнә. Көвүдиг цергт мордулх авъясмуд чигн үзүлгдснь соньн. Нүүдлән соляд, ишкә герән цуцлад, хаалһд белдснә, ирсн шин идгин бәәрнд дәкнәс ишкә герән өндәлһҗәх көдлмшин зәрм хүвнь чигн зургудт тодлгдҗ. Темән деер ачҗ ирсн хош-хооран буулһҗах хальмг залусин дүр соньн. Хаврин аһарт диинрҗ, цаг зуур теегин нег захднь өвсн дотр амрч суух күүкдин хувцнь чигн насна кемлә ирлцәтә болҗахнь оньг авлна.

Зургудын һәәхүлд 56 зург үзүлгдҗәнә. Зург болһнд күн, әмтн бәәнә. Тер цага хувцта өвкнрин бәәдл, кеҗәх көдлмшнь, нәр-нааднд, ямаран нег йосрхлд орлцҗахнь йир дигтә сәәнәр үзүлгдҗ. Тиигхд әмтн үсән яһҗ гүрдг бәәсинь, залу улсин толһань ямаран кевәр хәәчлгдсинь, залу болн күүкд улсин махла әдл биш бәәсинь чигн зургудт үзҗ, йосндан тер цагт орсн болҗ медгднә.

Соньн эн һәәхүлиг музейин һардач Ирина Мучаева нүр үг келҗ секв. Билгтә болн седвәртә күн Татьяна Милованова йир соньн һәәхүл мана оньгт тусхаҗана. Җилин туршарт зургудын эн төсвән белдсмн. Зун җил хооран теегтән бәәсн хальмгудын, өрк-бүлин, залу улсин, күүкд улсин болн теднә үрдин дүрәр дамҗулҗ үзүлгдснь өвәрц болсн деерән ик чинртә йовдл гиҗ Ирина Ивановна эн төсвиг үнлв. Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч Иван Басанговин темдглсәр, эн төсвд Татьяна Милованован билгинь дәкн нег халхнь илдҗ үзгдв. Теегин бәәдл, әмтнә дүрмүд тодлгдсн зургудас Хальмгин туск йоста альбом белдҗ болхмн. Хальмг улсин заң-авцла, тууҗла, сойлын зөөрлә талдан әмтиг таньлдулхд йир кергтә зургуд төсвд орман олҗ. Билгтә зургчин эн төсвиг «Олна төлә» нертә таңһчин мөрән марһанд орулхмн гисн селвг Иван Нимгирович орулв.

Өвкнрин зөөриг хадһллһн – олна керг

Өсч йовх үйнрт хальмгудын тууҗин болн сойлын тускар келҗ өгхд сән дөңцл болх эн зургудыг таңһчин сурһульмудын көтлврт программд олзлхла сән болхин тускар Хальмг Таңһчин Толһачин селвгч Николай Манцаев келв. Тег – улсин җирһл, үүлдврин улнь, делгрлтин урмд болҗахинь Татьяна Милованова зургудтан билгтә кевәр үзүлсинь сойлын зөөрин объектсиг хадһллһна Хальмг Таңһчин заллтын ахлач Камиль Маркеев өөдән үнлҗ темдглв.
Хальмг ик сурһулин профессор Евдокия Хабунова өвкнрин үлдәсн зөөриг Татьяна Милованова хадһлҗ, үзүлҗ, өсч йовх күүкд-көвүдт медүлҗәхнь сойлын болн оюни үүлдврт ик чинртә болҗана. Зурач, «Калмыкия» РИА-н көдләч Сергей Бадендаев үүдәгч седвәртәһәр, билгтә кевәр зург болһн эрдмин халхар өөдән кемҗәнд белдгдсинь темдглв. Хальмг улсин зурач Александр Поваевин тоолврар, Татьяна Милованова ик билгтә күн болсн деерән әмтиг хамцулҗ чаддг, соньн болн шин хәәврәрн үүрмүдән уралан көтлҗ чаддгинь үнләд, көдлмштнь шин күцәмҗ дурдв.

Көглтин Даван «Харада» гидг шүлгин тасрха хальмг келәр умшҗ үгән эклсн Дмитрий Орусов Москваһас ирҗ эн һәәхүлиг секлһнд орлцв. «Хаврин зәңгч болҗ харадан җиңнсн дууг болн теегин аршан мет цевр аһаринь маднд Татьяна Милованован төсв белглнә, – гиҗ эн келв. – Мана эгчин билгин болн шунлтын дөңгәр хальмг хувцна ке-сәәхнлә цуг орн-нутгин болн һазадын орна әмтн таньлдна. Иим седвәртә болн ухата улсин үүлдврәр таңһчин нерн олнд медгдәд бәәнә».
Цагтан Татьяна Милованова белдҗ үзүлсн ахр метражн «Эврә цусн» гидг фильмиг цокч авлһнд Ергенинск селәнә әмтнлә таньлдсмн. Үүдәгч залһлдаһан ода чигн гееһәд уга үүрмүднь һәәхүлд ирҗ, билгтин үүлдвриг дөңнв.

Эн төсв кех санан җил хооран үүдсмн. Көвүнь Борис экдән фотоаппарат белглсн йовдл эн седвәртнь түлкц болсмн. «Билгтә олн улсла көдләд, теднәс кесгинь дасад, җирһлин дамшлт авад, цуг эн тоот үүдв, – гисн тоолврарн Татьяна Алексеевна хувалцв. Олн улс нанд дөң болҗ, сансн тоотан күцәхд нилчән күргв. Үүрмүд дундм билгтә болн ухата әмтн олн. Теднлә кесн күүндврмүд кесг седвәрин эклцнь болна. Татьяна Озаева, Зинаида Четырева, Евдокия Поваева болн нань чигн үүрмүдтәһән улан зандн цәәһән ууһад, күүндҗәһәд, тер эс гиҗ ямаран нег кергиг яһҗ кеснь сән болхиг диглҗ авнавидн. Олн җил би Тамара Надбитовала хамдан телеүзлин соңсхврмуд белдҗ, биичнрин болн бииһин эрдмәр үүлддг улсин туск төсв белдсн биләв. Тер көдлмшин йовудт кергән сәәнәр меддг эрдмчнрлә таньлдад, ямаран нег үүлдвриг көгҗмин, зургин, герлин нань чигн эв-арһиг олзлҗ күцәҗ болхинь дасч авлав. Мини седвәриг дөңндг үүрмүд олн болснд би хөвтә күн болҗанав. Эн һәәхүлиг белдҗ, олна оньгт үзүллһнд музейин көдләчнрт ханлтан медүлҗәнәв. Мана төсв цаарандан чигн делгрлт авх. Өвкнрин зөөриг хадһллһн – олна керг».

Әрәсән улсин сойлын зөөрин җилд кегдҗәх керг-үүлдврмүд дунд «Хальмг тег» гидг һәәхүл зөвтә орман олҗана. Хальмг тег болн дөрвн зун җил хооран энд ирҗ бәәршсн хальмгудын бәәц, сойл, авъясмудыг зургудын һәәхүл үзүлҗәнә. Тиигәд Татьяна Милованова болн энүнә театр хальмг улсин хувцна дөңгәр эврә келн-улсин сойлын зөөриг хадһлҗ тархалһнд ик тәвцән орулҗана.

ХӨӨЧИН Галина