Яшкулин зүнһарин тууҗин халхас

Зүнһар улс гисн эртңк цорс әәмгәс салсн улс болна. Цорс әәмг гиҗ хуучн өөрд хаана медлд бәәсмн. Өөрдин Эсн хаана көвүд Эсмт-Дархн нойн Бор-Нахл хойр эцкин заясн цорс отгиг әңгрүлҗ гиҗ өөрдин тууҗд келгднә.

Негдгч отг дөрвд нертә болад, хойрдгчнь болхла зүнһар отг бәәҗ. Хойр зун җил давад Эсн хаана ик көвүнә зүнһар отгин күчнь икдәд бәәҗ. Эсмт-Дархн нойна отгин нерәр өөрдин нутг зүнһар нертә болсн мөн. Тер догшн цагт Эсн хаана салтр зүнһарин Баатр хун тәәҗин талдан күчтә дөрвн өөрд нойн бас бәәҗ.XVII-ч зун җилин эклцәр торһудын, дөрвдин, хошудын, зүнһарин өөрд ах-нойд хоорндан дәәлдсн болдг.

Тегәд дөрвн өөрд эвдрсн цагт торһудын Хо-Өрлг ах тәәш тер мет нег-негән алад, алвтнран барснас хол һазрт одад, хар яста улсин өөр сууһад теднлә дәәлдҗ, олз авснь деер болвза гиҗ сансн бәәҗ. 1618-ч җилд Хар теңгс тал сән кү илгәҗ. Тендк һазр эзн угаһинь лавта медәд, 1628-ч җилд эврәннь алвт, ик тоота торһуд, цөөкн тоота хошуд, тавн түмн өрк дөрвд улсан авад, хуучн нугтас һарад, нарн суух үзгт мордҗ. Тер цагтан эн һолын адг, зүн барун хойр талд хор күргх чидл уга цөөкн хар маңһд улсас талдан улс уга орс балһсн цөөкн бәәҗ.

Шин ирсн һазрт өвсн элвг болад Хо-Өрлг Зәәһәс Иҗл күртл, Әәдрхнәс Самур күртл һазриг эврәннь алвтнрин мөңк нугт болһҗ тенд буусн болдг. Хальмг улс йос тогтасн һазрт Цаһан хаана һазр уга болвчн яһад гихлә өмннь суусн Хар-Маңһд нутг догшн өвчнәс көлтә эвдрәд одсн гиҗ номтнр темдглҗ бәәнә.

Шин эзлсн нутгт цуг өөрд-хальмгас торһуд улс тооһарн ик бәәҗ. Хошуд, дөрвд цөөкн тооһар бәәсн болв чигн тедн эврә уг сәәчүдлә бәәҗ. Эн һурвн зүнһар яста өөрд улс ода күртл Хальмгт бас бәәдг мөн. Тегәд эн учрас нег мини нәәҗ зүнһарахн кезә ирсмн гиҗ кедү дәкҗ сурсн билә. Тер сурврт хәрү өгхд олн күн чигн зүнһар ирснә тускар сәәнәр меддго болна. Болв арвн тавн җил хооран мана номт Миитрән Андра архивин бәрмт цаасд дотр нег соньн бичг олҗ. Ик цоохра зүнһарин көтчнр әәмгә зәәсң Налхан Очр эврә авһ-ахас Бунтрын Гавң-Гелңгин үлдсн бичгт нег тууҗ бичәтә гиҗ номт темдглнә. Тер зәәсңгин бичгиг бидн өдгә цагин хальмг бичгт тод бичгәс буулһҗ бичҗәнәвидн:

«Мини (Бунтрын Гавң-Гелңгин) деед эзнә харъят-алвт (подданые) болсна учр деерәс тедн ик Петр Эзнә цагт Хальмгин Аюка-хан наһцхнртан минь элнцг эцк Чингл-тәәҗ нертә цорс яста нойнд асргдсн бәәҗ. Тер Аюка-хан Деед Эзнә гегәнд Хальмгин хан болхар арвн һурвн настадан эн орнд ирсн болдг. Чингл-тәәҗ алвтаһан Аюка-хаана цагас Аюка-хаана ач Дондг-Даши хаана цаг күртл мини уг нойн йосар йовсн мөн.

Дондг-Даши хаанд мини эцк Бунтыр күн, – би нойн йосар йовҗ чадшго зәәсңгин йосар бәрнәв, йосар йовх бичг-тамһ хәәрлтн – гиҗ ирснд Дондг-Даш хаана хәәрлсн бичг-тамһиг батын төлн нидн бар җилин лу сард һальгт чигн оруллав. Ода эн бичгән хамт тана зергд чигн эцк минь Асрх Маш хойр нойнд дурар түшч йосарн амрч йовсмн. Бийм Му-Күүкн нойнд бас эврә дурар түшг йосар алвтнь болҗ икәр хәәрлгдҗ йосарн амрч йовсн биләв».
Эн хуучн бичгиг хәләхлә, Хө-Өрлгин салтр ирх цагин Агта-хан (народное имя Аюки-хана) арвн һурвн наста күртл наһцх аавин зүнһарин Баатр-хун тәәҗин медлд асргдсн бәәҗ. 1653-ч җилд Аюка-хаана багшнь цорс яста Баатр-хун тәәҗин садн Чингл-тәәҗ гиҗ эврә зүнһарин алвтнриг цуглулад Аюка-хаанла хамдан күрч ирсн мөн. Тер цагас авн иҗл мөрнд сууҗ ирсн зүнһарахн дөрвдлә, хошудла әдл эврә сәәчүдлә бәәсн санҗ.

XIX-ч зун җилин 30-ч җилмүдт зүнһарахн эврә зәәсңгин нериг әәмгин нерн болһнд өгсн бәәҗ. Өдгә цагт зүнһар дотр йисн әәмг бәәнә. Тер әәмгүд иим нертә: бадмахн, мухрахн, көтчнр, дарҗаһуд, борлһуд, балһуд, арслңһуд, дуудахн, көвүн-нойд. Эн иим зүнһарин ахр тууҗ болна. Хальмгуд нег цусн – нег махн ахнр-дүүнр, хуучан меддг көгшн аав-ээҗ бәәхәс иштә өвкнр яһҗ бәәсинь медҗ болхмн. Домгт чигн, дуунд чигн өвкнрин тускар соньн юмн бас харһна.

Өдгә цагт зүнһарахн эврә әәмгин тускар сергәһәд хадһлҗ йовна. Мини санаһар, хама бәәдг болв чигн эврә уңг-тохман медх кергтә, тохмин бурхнд зальврх, аав-ээҗин сәкүснд мөргх чигн кергтә, тиигхлә өвк-деедс эрк биш нөкд өгх. Өдгә цагт зүнһара улсла әдл бас мана хальмгуд эврә отг-әәмгин тускар медхәр седнә гиҗ нанла цацу баһ наста нәәҗм келнә.


КАРМАНА Арвн