Алдр теегин дууч Окна Цаһан Зам

Элстд мөрн сарин 3-д жаңһрч Владимир Каруевин - Окна Цаһан Замин өөнин байр болв. Хотл балһсна концертн заалыг олн күн дүүргв. Кесг күн орҗ чадлго герүрн хәрв. Тиим олн күн җаңһрчиг соңсхар күсл кеҗәснь медгдв. Алдр теегин дуучин 65 җилин өөн тиигҗ темдглгдв.

Хойр чивхцтә товшуран атхад, «Җаңһран» дуулад, моһлцг һазрин кесг нутг эргәд ирснәннь тускар җаңһрч келв. Цуг эннь «Җаңһрин» күчн болҗахиг темдгләд, хальмгудт кезәнә цагт теңгр, деедс бурхд заясн ик зөөр болҗахинь чинрлҗ заав. Иим үнлҗ болшго ик зөөртә хальмгуд терүгән үрдтән дасхҗ, хөөтк үйнртән хадһлҗ күргҗ үзх зөвтә.

«Җаңһрин» учр-утхинь цәәлһхләрн олн үлгүр олзлҗ, үзсн-соңссн тоотан уханасн утхҗ, бәрмт кеҗ келсинь әмтн оньган өгч соңсв.

Хальмг Таңһчин күндтә иргн

Иим өөдән нерн җаңһрчд өөнин байрин өдрмүдлә таңһчин Толһач Хаска Бату эврә зәрлгәр зүүлһв. Окна Цаһан Зам болхла эн өдрмүдт әмтнлә харһад, «Җаңһриг» дуулад, баатрльг дуулврин учр-утхин туск цәәлһвр өгәд, кезәнк дуд сергәһәд, әмтнд байр белглҗәнә. Дарани тиим харһлт Амр-Санана нертә Келн-улсин дегтрин саңд болв. Багшнр, оютнр, сойлын көдләчнр терүнд орлцҗ хальмг келн-улсин урн-үгин күчр цецн билгин күчнд авлгдҗ, цаган тустаһар давулв.

Каннск кинофестиваль болдг ик бәәшңд моһлцг һазриг харслһна төрт нерәдсн ик цуглранд Окна Цаһан Зам «Ээҗин дууг» дуулад нертә үүлдәчнрт, артистнрт, келмрчнрт өврмҗ үүдәҗ. Нертә көгҗмчнр, дуучнр өөрдҗ ирәд, яһҗ тиигҗ дуулҗ болна, нег хоолас хойр дун яһҗ һарчахарнь соньмссна тускар тодлад Окна Цаһан Зам инәнә. Хө мөсн гисн үгин утхинь медүләд, хоолан шахҗ дуулдг авъясин, хуучна эрдмин заавр болгч үгмүднь кезәнәс авн хальмг үгмүд бәәсинь җаңһрч медүлв. «Көгҗмин билгин халхар нер һарсн билгтнриг цуглулад, теегтән һарһад, көк теңгр дор хальмг дуучнрин, көгҗмчнрин, келмрчнрин эрдмлә таньлдулсн болхла ямаран сән болх билә» – гиҗ җаңһрч тоолврарн хувалцв.

«Җаңһрин» тасрха дуулад, терүнә цәәлһвр өгхләрн эндрк төрмүд тал эргәд бәәв. Цагин йовуд, цугинь әдлцүләд, өвәрц тоотынь мартулҗах цагт хальмгуд ямаран байн зөөртәһинь күүкд-көвүдтән дасхх кергтән тускар келәд бәәв. Улсин авъясмуд болн заңшалмуд хара зөңдән келгдсн юмн биш тертн гүн учр-утхта, шагшавдын болн сурһмҗин чинртә болдгинь җаңһрч кесг дәкҗ давтҗ тодлулв.

Моңһлын «Алтн һасн»

Җирһлин йовудт геедрлго, әмдрлин чик хаалһ олҗ авхднь Владимир Оконовичд «Җаңһр» йоста Алтн һасн болсинь харһлтд орлцсн күн болһн медҗ авв. Деер келгдсн нер туурсн Каннск бәәшңд күңкнсн «Ээҗин дун» давсн зун җилмүдт Моңһлд одсн хальмг оютнр тенд альднь болвчн Владимир Каруев дуулҗах «Ээҗин дун» соңсгдад бәәснә тускар келҗ ирснь мартгдхш. Терүнә хөөн чигн тиигәрән одсн номтнр болн нань чигн улс Окна Цаһан Замиг тенд ямаран кевәр күндлдгин тускар халучрхҗ келҗ ирҗәв.

Дегтрин саңд болсн харһлтд орлцсн Хальмг ик сурһулин дорд үзгин номин болн хальмг филологин институтын һардач Мингиян Лиджиев чигн Моңһлд Окна Цаһан Замиг ямр сәәнәр меддгин болн икәр күндлдгин тускар келв. Тер учрар чигн Владимир Оконович Моңһлын хамгин өөдән ачлврар «Алтн Һасн» орденәр ачлгдсн болҗана.

Тиигәд моңһл келтнр болхла хальмгуд альд бәәхинь, моңһлчуд дунд ямаран орм эзлҗәхинь эңгин улсин ик зунь «Жаңһр» дуулврар, Окна Цаһан Замин нерәр меднә. Җаңһрчин үүлдврин ик чинринь үнлҗ, «Хальмг үнн» газетин ах редактор Евгений Бембеев келсн үгнь цуглрсн баһчудт сурһмҗин учр-утхта болв. Хальмг улсин җаңһрч олн җилин туршарт бат залһлда бәрҗ үүлдҗәдг төләднь авсн насинь йөрәҗ, дегтрин саңгин һардач Надежда Каншаева белг бәрүлҗ өгв. Элст балһсна 15-ч тойгта дундын школын сурһульчнр Окна Цаһан Замд нерәдсн шүлгүд умшв.

Баатрльг дуулврин бөлгүдин тускар, хальмгудын кезәнк авъясмудын тускар җаңһрчин келсн тоотыг әмтн оньган өгч соңсв. Шоглх чигн кем эн олв. Заалд цуглрҗ ирсн әмтн ик зуудан наста, көлнь шарклдг, тайг түшдгнь чигн бәәхинь зааһад, хальмгуд кезәнә теегт урһдг өвснәсн ширгәмр кеҗ эс гиҗ цә кевтә буслһад уудг бәәсинь тодлулв. Ямаран чигн өвчиг эмнҗ болх эмнүлин туста тоотыг меддг әмтн бәәснь чигн ил юмн. Гем ирсн цагт урудҗ уульлго бийән агсад, эмнүлин цуг тоотыг олзлҗ үзх кергтә гиҗ әмтнд урмд өгв.

Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә гешүн

Дәәнә өмн «Җаңһрин» өөн темдглхд тиигхд нер һарчасн җаңһрчнр СССР-ин бичәчнрин зергләнд орулгдсн бәәҗ. А. Фадеевин һардврт болсн бичәчнрин съезд тиигҗ җаңһрчнрин үүлдвриг үнлсн болҗана. Өдгә цагт тиим нериг Владимир Каруевд давсн зун җилин йирдгч җилмүдт зүүлһснә тускар Хальмг улсин шүлгч Нуура Владимир тодлҗ келәд, таңһчин ууһн бичәчнр баһ наста җаңһрчин билгиг яһҗ үнлҗ йовсна туск тодлврарн хувалцв. Хальмгуд Сиврин тууврт бәәсн цагт Колыман лагерьт зовлңган эдлҗ йовсн Калян Санҗ, Эрнҗәнә Константин «Җаңһран» дуулад, хальмг шүлгүдән умшад, әмд-менд хәрҗ ирснә туск келвриг, хальмг келнә әмрүлгч күчинь үзүлҗ, ямаран ик зөөр, «Җаңһриг», өвкнр маднд үлдәсинь харһлтд орлцсн баһчуд – оютнр болн сурһульчнр медҗ авв. Җаңһрчд нерәдсн шүлгән умшад, Владимир Дорджиевич терүгән Окна Цаһан Замд бәрүлҗ өгв.

«Җаңһрт» улсин урн үгин зөөрт урмд авх, омглҗ уралан зөрх үлгүрмүд олн. Тегәд өвкнрин заясн зөөрән мартхмн биш. Концертн заалд кесг дуңһра күцәд суусн хальмгуд җаңһрчан оньган өгч соңсв. Тууҗин болн учрсн йовдлмудан сергәҗ келснь йир соньн болв. Дуулсн цагтан үүлдвр нигтрсн кемд хәркрәд дуулдгин тускар келхләрн, җаңһрч хәркрлһн сүрә өггч чинртә болҗахинь темдглв. Хальмгуд тууҗиннь даңшата хаалһдан кедү зовлң үзҗ зовсинь келәд керг уга. Цуг тер түрү-зүдүн ашт әмтн бий дотран цугинь хадһлад, чееҗән сарулдхҗ сулдан бәәдгән уурч. Тегәд невчк бийән сулдхад, хәркрсн цаглам һаран өргәд, хәәкртн гиҗ җаңһрч цугтад үрвр кев. Әмтнә зәрмнь тиигҗ бийән сулдхв.

Ээҗиннь келсиг тодлад, җаңһрч кезәнә әмтн альх ташдго, байрлсн цагтан һаран өргәд цугтан нег дууһар хәәкрдг бәәсмн гив. Тиигәд җаңһрчиг, сән хоолта дуучиг, келмрчиг соңсад, әмтн хамдан таасҗ хәәкрәд омг авад, чидлнь немгдсн болна.

Тууҗин халхсас тодлхла Батый хаана арвн миңһн дәәч хәркрәд дәврлһнд орхла, ямаран әәмшгтә дун арвн миңһн амнас һардг бәәсн болх. Ямаран чигн хортн терүгинь дааҗ чадшго болдмн. Дәкәд деернь дөчн миңһн мөрнә туруна ә немгдҗ соңсгдхла, һазр чичрәд, хортн сүмсн уга әрлдг бәәҗ.

Цуг эн тоотнь ик чинртә болн сурһмҗта, ик омгта болҗана. Парижд һурвн асхн даранднь балһсна төв концертн заалд «Җаңһран» дуулхларн би терүгинь медҗ авв. Асхн болһн сөм хамрта парнцузмуд заалыг дүүргәд тагчг соңсад сууна. Би дотран алң болад бәәнәв. Үгинь төрүц меддго әмтн юуна тускар дуулҗахиг медлго яһад тиигҗәхмб. Тедн бийснь келсәр, эн дуулврт үгәр келҗ медүлҗ болшго, седклиг авлад бәәдг сүрә болн омг бәәнә. Тиим күчтә зөөриг маднд өвкнр заяснь басл ик кишг мөн.

Окна Цаһан Замин өөнин байрт «Өөрднр» бииһин театр, «Бамб цецг» дууна болн бииһин академическ ансамбль, Э. Манджиевин нертә бичкдүдин бииһин «Герл» ансамбль орлцв. Хальмгин җаңһрчнр, келмрчнр чигн Окна Цаһан Замд күндллһән медүлв.

Нер туурсн җаңһрчин хойр харһлтд орлцад, соңссн-үзсн тоотан умшачнртан медүлҗәнәв. «Җаңһрин» баатрмудын андһар чееҗәр умшсн арвта сурһульч Владислав Дорджиев баатрльг дуулвр мөңкинд әмд бәәхинь иткүлв. Җил-насн хойран Һанцхн «Җаңһртан» нерәдх баһчуд өсчәхнь 65 дәкҗ хаврин нарнд ээгдҗ, цевр аһар киилҗ, төрскн һазртан церглҗ йовх Окна Цаһан Замд йир байрта болв.

ХӨӨЧИН Галина