Белтрг ээҗин җирһл

Эн күүкд күүнә җирһлин хаалһнь йир соньн. Хальмг әмтнәннь хөвәс дутлго цуг тоотынь әдлднь Белтрг аак дааҗ һарв. Нернь – Манджиева Белтрг Деляевна. 1919-ч җилд Белтрг һарсмн. Күүкн төрхд эн күүкн зу наслад, җирһлдән олн тоот үзх гиҗ күн санҗасн уга. 2021-ч җилин мөрн сарин 13-д сәәһән хәәсн Белтрг ээҗ тавн үрән өскҗ, һаринь һанзһд күргҗ, көлинь дөрәд күргсмн. Йисн Ачнр-зеенрнь өсәд-босад күн болсинь ээҗ үзҗ, байрлҗ йовла.

Заглюн, даңгин көдлмш кеҗ йовдг төрүц хара суудго ээҗин үлгүрәр ачнр-зеенрнь көдлмшч улс болҗ, бийән теҗәдг сурһуль-эрдмтә болҗ өсв. Арвн тавн җичән эңкрләд, Белтрг ээҗ өскв. Арвн зурһадгч җичнь ээҗнь сәәһән хәәснә хөөн төрв. Җичән үзсн хөвтә гиҗ келдгәр, җирһлнь амр биш болвчн, амрдг цол уга бәәсн бийнь күүкд-көвүдән, ачнр-зеенрән өсксн, җичнрән таалсна ик байртаһар Белтрг ээҗ седкл төвкнүн бәәв. Таңһчдан ут тоодан һучн кү өскҗ өгсн күүнә ач-тусинь яһҗ хәрүлҗ болх?.

Эцкнь – Мунохан Деля. Экнь Түрбән Хар Күүкн бәәсмн. Белтрг бичкндән өнчрҗ үлдв.

Деед Яшкуль хотна захд өңгрсн эцкиннь өөр суусн күүкиг тавтаднь әмтн олҗ авч. Өнчрсн күүкиг элгн-саднь Элстүр йовулад, тенд Дукр Азыдован бүлд эн өсв. Эднә бүлд күүкдинь хәләһәд, герин көдлмш кеһәд өсв. Дуукрин залунь күүкиг умшдг, бичдг дасхҗ. Наснь ирхлә эдн күүкиг сурһульд орулҗ. Эдн баракд бәәҗ. Дукр 6-ч тойгта хот уудг герт көдлҗәсмн. Белтрг терүнд нөкд болад, әмтн хот уусна хөөн ширәсиг цеврлҗ хураһад, ааһ-сав уһаһад, нань чигн көдлмш кеҗ йовв.

Дарунь күүкн интернатд бәәдг болв. Тиигәд сурһуль сурад, шаңһа теҗәлд бәәһәд, җирһлин хаалһд орв. Элстин хувц уйлһна болн өлгмр хувц кедг фабрикд күүкн көдлв. 1938-ч җилд элгн-саднь күүкиг мордулв. Манҗин Ангрг гидг күүнд Белтрг хәрд һарад бәәв. Бийәсн 20 җил ах күүнд терүг мордулсн бәәҗ. Дуту хөв болад, залуһинь хулха кеҗ гиһәд, түүрмд суулһв. 1939-ч җилд төрсн нилхнь өңгрв. Белтрг тиигәд дәкнәс өнчрв, гиҗ келҗ болхмн.

1940-ч җилд Белтрг Башанта орад, тракторист болн комбайнер болҗ көдлдгиг дасхар сурһуль сурв. Тиигәд сурһульдан иҗлдәд, дасх тоотан сурчасн цагла нег дәкҗ заквр ирв. Маңһдур цугтан эрт босад, Ростовск мүҗд одад, тенд окопмуд малтх кергтә гиҗ эдниг закв. Белтрг болн терүнлә хамдан бәәсн күүкн унтад, машинәс дутв. Тедн заагдсн һазрур ирхлә, машин йовҗ одҗ. Яахм гиһәд үүмҗәсн цагла Башантаһас Ростовск мүҗ тал йовсн машин бомбла харһад, цугтан үкҗ гисн зәңг ирв.

1943-ч җилд тууврт йовулгдад, Сиврин һазрт туссмн. Белтрг Новосибирск мүҗин Ага селәнд тусв. Мод белдлһнд көдлҗ йовла. Дарунь үкр сааһад, һахас өскәд, туһлмуд хәрүләд, Белтргин эс кесн көдлмш уга. 1946-ч җилд залунь Сахалинд гер-мал болад бәәҗәхин туск зәңг ирв. Белтрг бас мордхар шиидв.
Тиигхд фронтас хальмг залус бууҗ ирҗәлә. Манджиев Нарн Санцыкович гидг күүнлә таньлдад, эдн өрк-бүлән өндәлһв. Нарн Санцыкович 1922-ч җилд төрсн күн билә. 280-ч хаһач дивизин 117-ч хаһач полкин ханьд Курск дуһуд болсн дәәлдәнд орсмн, Брянск һазриг сулдхлһнд дәәлдсмн. 1943-ч җилд цуг хальмгудыг фронтас буулһад, Широклагур йовулсн әмтнә тоод Манджиев Нарн йовла. Тендәсн Сиврүр ирсн бәәҗ. Дәәнд орад һарсн, Широклагд күнд көдлмшт зовлң эдлҗ йовсн, дарунь Сиврин тууврт туссн Нарн Санцыковичин җирһлнь амр биш бәәсмн. Зовлңгнь чиләд уга кевтәһәр 1952-ч җилд энүг нег мишг өвс авснднь, хулха кеҗ гиһәд түүрмд орулв. 1954-ч җилд түүрмәс сулдхад герүрн ирсмн. Гергтәһән Белтрг эдн хоорндан ниитә бәәдг билә. Болв бәәдл-җирһл күнд болад, түрү-зүдү икдәд, түрүн үрднь торлго бәәв.

1958-ч җилд Белтрг болн Нарн Манджиевихн Хальмг һазрурн хәрҗ ирв. Чаһрт селәнд ирҗ бәәршлв. Төрскн һазртан көдләд, күүкдән өскәд, төвкнәд бәәҗәхлә,

1970-ч җилд Нарн Санцыкович гемнәд сәәһән хәәв. Белтрг Деляевна тер цагас авн тавн үртәһән үлдв. Тавн үрән өскнә гисн ямаран болдгинь кен чигн меднә. Совхозд олн зүсн көдлмшт көдләд, гертән нег үкр, һаха, һалуд бәрәд, өдрин дуусн көл деерән бәәҗ Белтрг көдлдмн. Тиигәд өскәд кү кеһәд, ачнриннь болн зеенриннь хөв-кишг үзҗ йовв.

Бичкн эвтәкн цогцта Белтрг юмнас әәлго ямаран чигн көдлмш кеҗ йовла. Өнчн күүкн бичкнәсн авн хара суудго бәәсмн. Ач күүкнь тодлсар, аакнь найта настадан хаша дотркан цевр бәрсн деерән, уульнцин хаалһла залһҗах бәәрниг чигн даңгин цеврлкчдг бәәсмн. Хаша дотрнь цевр-цер, цугнь дигтә ормдан бәәдмн. Өрүн эрт босад үкрән сааһад һарһчкад, хотан кеһәд, күүкдән школур йовулчкад, һаза хашад бәәх һахан бәәриг цеврләд хотынь өгәд, нуһсдан нуурур тууҗ һарһад, такасан хотлчкад герин көдлмшән ээҗ Белтрг кедмн. Хаша дотрнь бәәсн беш деер өдмгән болһад авчкдмн. Үд күртл невчкн завср һархла, күүкдтән шин бишмүд, эс гиҗ киилг уйх, шуурсн хувцинь хатхҗ, уһаһад белдәд авчкдмн. Урн һарта Белтрг өөрк улстан чигн сурсн цагт хувцинь уйад һарһчкдмн. Өмс, беелә гидг юмиг йирин өлгәд бәәсн деерән, җиләтк болн нань чигн хувц өлгәд, ачнртан белглдг бәәсмн. Малнь даңгин цагларн услгдсн, хотнь белн бәәдмн. Мал, шовунь эврә сарад дигтә цевр бәәрнд бәәдмн. Нег сарад олн зүсн өлг-эд дигтә-даратаһар, тәвц болһнд тәвгдсн бәәсинь үзсн улс алң болдмн.

Нег дәкҗ аакталан әмтәхн өдмгәснь идхәр ирсн ач күүкнь нег акад примус деер Белтрг цә чансинь үзв. Гертән ирәд, күүкн экдән үзсн примусин тускар келв. Тиигхлә экнь тана аакд юн эс бәәнә. Петр хана цагин ламп чигн бәәнә, гиҗәнә. Алң болсн күүкн хәрү аак талан хурдлад һарв. Яһсн хуучн цага шам бәәхмб, гиһәд дотран санад йовна. Ирәд келхләнь аакнь хаша дотр бәәсн сара тал ач күүкән дахулад, тенд нег тәвцәс ик гидг, өвәрц сәәхн шиләс кегдсн лампиг һарһҗ үзүлв. Терүн деернь ик абажур бәәсинь күүкн ода күртл мартхш.

Хотна улс көдлмшч күүкд күүг күндлдг бәәсмн. Дал һарсн наснднь эдн иим нег йовдл үзв. Герин өөр урһҗах модна деер далта Белтрг һартан ножовк көрә авад суусинь үзв. Яһҗахм гихлә, салькн көдлсн цагла модна ац нәәхләд, суңһугдт күрәд, телевизориг бүтн хәләхд харш болна гиһәд, модна ацмудыг көрәдҗ хайхар ээҗ модн деер һарсн бәәҗ. Тиигәд ямаран чигн көдлмшиг холд үлдәлго кеҗ йовсн экин, ээҗин үлгүр цугтад үлгүр болҗ, җирһлднь туслҗ йовна.

Зун җил хооран эгл хальмгудын хар герт төрсн күүкнд хара заядан Белтрг гисн нерн өггдсн уга бәәҗ. Белтрг гисн чонын кичг. «Өнчнә кишгнь – өвртнь» гидгәр өнчн күүкн Белтрг ямаран чигн күчр-күндд даргдлго, җирһлин чик хаалһар йовад, таңһчдан үрдән, ачнр-зеенрән өскҗ өгв. Кесг миңһн күүкд улсин хөв-кишг бас иим бәәсмн.

ХӨӨЧИН Галина