Меклә дүрстә күүкн

Келн-улс болһн эврә амн үгин зөөртә. Ямаран болв чигн келн-улсин амн үгин зөөрин янзс олн зүсн болдг. Мана өөрд-хальмг амн үгин зөөр бас йир байн. Нег үлү туульс, эдниг Алта уулын нутг-нурһнд әмдрҗ бәәсн олн-əмтн зун җилмүдин туршарт үүдəҗ йовсмн, үйнр болһн эн урн үгиг улм-улм ясад сəəхрүлəд йовсмн. Аң-адусна туск туульс əмтə-киитə юмсар дамҗулад күүнə му авъяс, дуту-дунд шалһна, сəн тоотынь магтна. Аңгуд күн кевтə күүнднə, нег-негндəн сүв-селвг өгнə, ухан-санаһарн хувалцна. Зәрм туульс талдан келн-улсин туульсла залһлдата болна. Эндр Шинҗәнд бичҗ авсн “Меклә дүрстә күүкн” гидг нег өөрдин туулиг тана оньгт тусхаҗанавидн. Эн туулиг Ховг-Сәәр һазра Цаһан-Көл селәнә Ха.Төр-Тогтхас 1990-ч җилд ноха сард На.Буува номт бичүлҗ авад, «Хан Теңгр» гидг седкүлд барлҗ һарһсмн.
***

Кезәнә нег хан һурвн көвүтә сәнҗ. Һурвн көвүнь гер авдг наснд күрхлә, нег өдр тер хан һурвн көвүһән дуудад, теднд неҗәһәд саадгин сум өгч:

– Таанр герлҗ әәл әмтн болдг нас күцвт, тиимәс таанр бәрсн неҗәһәд саадгин суман харвҗ, тер юунд тусхла, түүг авч иртн, – гиҗ закв.

Тиигәд тер хан һурвн көвүнә нүдиг бооһад, һурвн көвүнь «мини хөв-зая медтхә» гиһәд һурвн үзг тал саадган харвҗ гинә. Иигәд негдгч көвүнә саадгин җилңнь ниссәр бәәҗ, нег хаана күүкнә өмсч бәәсн хувцнд одад наалдҗ гинә; хойрдгч көвүнә саадгин сумнь нег байна күүкнд одад өлггдҗ гинә. Һурвдгч көвүнә саадгин сумнь нисәд нег ик далан көвәд күрәд, нег бальчгт тусна гинә. Суман авн гихлә, бальчг деер нег көк меклә бәәдг болна. Тиигәд тер һурвн көвүнь һурвн талас тус-тусиннь өлггдсән авад, хәрҗ ирәд, өмн-өмнән гер-мал болад бәәҗ гинә. Нег өдр хан «мини һурвн бер һарин урлган һарһад, ке- сәәхн кевс некҗ өгүлтхә» гиҗ зәрлг буулһна. Үүг соңсад, һурвдгч көвүнь гертән ирәд, ик бодлташг (гейүртә) сууҗ бәәтлнь баран деер бәәсн одак көк меклә:

– Яһвта? Ю бодҗ бәнт?, – гиҗ сурна. Меклән келсиг соңсад, көвүн байрлн хан аавиннь тушасн зәрлгиг түүнд келҗ өгхлә одак меклә:

– Түүнд ю бәәхв? Некдг ноос олхла, би некҗ орксв, – гинә. Иигәд көвүн кевс некх зөвтә хамг тоотыг күцәһәд, гертән авч ирәд, унтҗ одна гинә. Өрүнднь көвүн босхла тер меклә утцан ээрәд, кевс экләд некдг болна. Тиигәд тер меклә эн асхнд көвүг унтулчкад, кевс некәд, төгсәҗ гинә.

Иигәд нексн кевсән авч одх цаг болзгт һурвн көвүн һурвн берин нексн кевсиг хан аавдан авч одхла ик көвүнә берин нексн кевсиг үзәд, хан:

– Үүгәр мөр немнхлә болдг чигн, – гинә. Дарук көвүнә берин нексн кевсиг үзәд – үүгәр арһс-түлә хучхла болдг чигн, – гинә, отхн көвүнә меклә берин нексн кевсиг үзәд, герл цацрсн тиим сәәхн кевс үзәд хан байрлад:

– Болҗана, кевс гидг иим бәәх йоста, – гиҗ келәд, бараһан бүтәҗ гинә. Отхн көвүнә хойр бергнь үүг соңсад:

– Меклә баавһан юмн яһад сән болҗ оч?, – гиҗ үктлән хордҗ гинә. Тиигәд нег өдр хан зәрлг болҗ:

– Мини һурвн бер нанд айта-амтта сәәхн хот кеҗ өгтхә, – гинә. Иигәд отхн көвүн гертән ирәд, хан аавин зәрлгиг мекләдән келҗ оркад хонҗ гинә. Өрүнднь босхла, үнр каңкнсн тиим сәәхн хот кеһәд тәвҗ орксн бәәҗ. Иигәд һурвн көвүн һурвн берин кесн хотан авад, хан аавдан күргҗ өгснд хан аавнь меклә берин кесн хотыг үзәд:

– Хот гидг иим сәәхн амтта болх зөвтә, – гиҗ келәд, соньрхн идҗ гинә. Тиигәд нег өдр хан:

– Һурвн берән үзнәв, маңһдур өрүн мини һурвн көвүн берән дахулад күрч ирцхәтн, – гиҗ зәрлг болҗ гинә. Иигәд отхн көвүнь ик бодлтаһар гертән ирхләнь меклә бер түүнәс:

– Яһвта, юн болв?, – гиҗ сурхла, тер:

– Хан аав маңһдур өрүн гергән дахулад иртн, берәчүдән үзнәв, – гиҗ зәрлг болв. Би чамаг яһҗ хан аавин өмн авч одхв, – гиснд тер:

– Түүнд сана зовдг керг уга, маңһдур өрүн хоюрн одый, – гинә. Иигәд маңһдур өрүнднь эрт босхла, одак меклә гегәнднь аду манм, герлднь зү сүвлм тиим сәәхн күүкн болҗ хүвләд:

– Ода эртшг хан аавд одый, – гиһәд инәҗ гинә. Көвүн түүг үзәд, икәр байрлад түүнәс:

– Чи яһҗ хүвлҗ орквч?, – гихлә, тер:

– Би Лустын Лу хаана күүкнв, Хун Керән гидг нег нутг бәәнә, тер нутгин хан намаг зорһдад авдг болхлань би меклә дүрәр бәәнәв, ода эн сарин адгар тер хан оңдан нег күүк авдг болҗана, түүнәс хооран гем уга, түүн күртл маднд адһх керг уга, – гиҗ. Көвүн:

– Чини меклә хувцнчн альд бәәнә?, – гихлә, күүкн:

– Орн дор дүрчкв, – гинә. Тиигәд хоюрн хан аавдан одснд хан икәр байрлҗ бадмин сәәхн йөрәл тәвәд йовулҗ гинә. Иигәд көвүн гер талан ирҗ йовад, «мини гергм эн дүрәрн бәәһәд бәәхлә кедү сәнв?! Ода гертән күрч меклә дүртә болх тегәд меклә хувцинь уга кеҗ орксв», – гиҗ санад үкс-үкс алхснд бер:

– Чи яһад адһҗанч? Чи мини хувциг уга кехәр седҗәнч? Кемрҗән түүг уга кехлә, чи ма хойр хамдан бәәх арһ уга болх, намаг авад йовҗ одх, – гиснд үгинь соңслго гүүҗ күрәд, меклә хувцинь авн һал дотр хайҗ түүмрдҗ гинә. Иигәд күүкн арһ барад:

– Чи ма хойр хамдан бәәдг арһ тасрв, ода намаг ирәд авч одхмн. Кемрҗән чи намаг хәәхлә, хөөт үзгт Хун Керән гидг нутг бәәнә, түүнд одад хәәтн, – гиҗ келәд, удлго бәәтлнь генткн нег хү салькн ирәд, күүкиг нискәҗ авад әрлв гинә. Иигәд көвүн арднь хоцрад икәр һундрхҗ бәәһәд, нег өдр көвүн хот-күмсән белдҗ авад, хош мөртә күүкиг хәәһәд һарч гинә. Тиигәд зуур нег ө-шуһута өндр уул деер һарад нег шорң (үзүртә) хадын ора деер нег бүргд хавшҗ бәәхиг үзәд, хаҗуднь күрәд ирхлә, нег дегдәмлнь (һууҗмул) хадын заагт унад хавчгдҗ одсн бәәҗ гинә. Тиигәд көвүн тер дегдәмлиг хадын заагас татҗ һарһад, үүртнь тәвснд одак бүргд ирәд далвчасн нег өд таслҗ авад, түүнд өгч гинә. Тер «эн бас нег цагт тус болх» гиҗ санад, одак өдән дүрҗ авад йовҗ гинә. Иигәд көвүн цааран йовҗ бәәһәд, нег ик хулста нуурин бальчгт нег аю унҗ үкн алдҗ бәәхиг үзәд, үүг чигн бас аврад орксв, – гиҗ санад, тер аюг татад һарһснд, тер аю хәврһин нооснасн түүнд нег ноос таслҗ авад өгнә.

Тер «эн бас нег цагт тус болх гиҗ бодад, одак ноосиг дүрҗ авад йовҗ гинә.

Көвүн түүнәс цааран кедү сардан йовҗ, нег һазрт нег му җолм гер бәәснд ирәд буухла, одак җолмд нег эмгн бәәҗ гинә. Көвүн эмгнәс мендинь сурад суухла, эмгн көвүнәс:

– Көвүн, хамаран йовнач? – гиҗ сурснд көвүн эмгнд:

– Би Хун Керән нутгт однав, – гиҗ. Тиигхлә эмгн көвүнд:

– А! Ода өөрдҗ, ямр кергәр йовлач?, – гихлә, көвүн эмгнд йовсн кергән келҗ өгәд, бас:

– Ээҗ, та энд ю кеҗ бәнт?, – гиснд одак эмгн көвүнд:

– Би Хун Керән хаана әмн сүмсиг секҗ бәәнәв, – гиҗ. Тиигәд көвүн эн эмгнә герт нег сар шаху бәәһәд, аң алад эмгнә гесиг цадхад бәәтл көвүнд эмгн бас эндәс әмән авхин арһ уга болад бәәҗәхән келҗ гинә. Иигәд көвүн эмгнәс:

– Хун Керән хаана әмн сүмснь альд бәәнә?, – гиҗ сурснд эмгн бодҗаһад:

– Ода би чамд келҗ өгсв, кемрҗән чи түг дарҗ чадхла намаг эндәс авр, – гиҗ келәд, – Хөөт зүгт нег зандн уласн бәәнә, тер уласна ора деер нег үр бәәнә, тер үр дотр нег алтн хәәрцг бәәнә, тер хәәрцгиг секхлә, нег өндгн бәәнә, тер өндгиг хаһлхла, нег цаһан туула һарад зулна, түүг алхла, тиигәд эн Хун Керән хааг дарҗ чаднач, тегәд би чамд нег модн мөр өгсв, түүг өмнән гүүлгҗ оркад, ардаснь дахад йовад бә, эн модн мөрн тер һазрт чамаг күргнә, – гиҗ гинә.

Тиигәд көвүн модн мөрән дахад йовҗ бәәтл зандн уласнд күрч ирҗ гинә. Иигәд көвүн тер уласиг уңгарнь булһлх гихлә, теңкән күрл уга арһ барад сууҗ бәәһәд, генткн өврән уудлхла, аюһин ноосн һарч ирхд сана авад, түүг умлһад, цөн цаг давҗ бәәтл одак аю хурдн күрч ирәд, зандн уласиг булһ татн көлврүлҗ өгч гинә. Иигәд көвүн «дәкн бас кервә туула һарад зулхла би түүг яһҗ бәрнәв» гиҗ бодад, бүргдин өдиг умлһхлань удл уга бүргд нисч ирәд, деернь эргәд бәәҗ гинә. Тиигәд көвүн алтн хәәрцгиг хамхчад секхлә, нег өндгн бәәҗ. Тер өндгиг хаһлхла, нег цаһан туула һарад зулҗ. Тиигтл деернь эргҗ бәәсн бүргд шүүгҗ ирәд, цаһан туулаг бәрәд базһм цацу теңгриг бүрксн тиим олн хун керә нисәд ирҗ гинә. Көвүн гүүҗ күрәд, цаһан туулаг алхлань, одак хун керәс дор-доран унад үкч гинә. Иигәд көвүн Хун Керән нутгас гергән авад, зууран бас одак эмгиг авад, эмгәр ээҗән кеҗ, нутган толһалад, амрад җирһҗ гинә.

Белдснь Манҗин Намру