Аю көвүн

Олн-əмтнə цецн ухан, шинҗллһн, мергн, хурц келн амн үгин зөөрт келгдсмн. Эдниг олн-əмтн зун җилмүдин туршарт үүдəҗ йовсмн, үйнр болһн эн урн үгиг улм-улм ясад, сəəхрүлəд йовсмн. Аң-адусна туск туульс əмтə-киитə юмсар дамҗулад күүнə му авъяс, дуту-дунд шалһна, сəн тоотинь магтна. Аңгуд күн кевтə күүнднə, нег-негндəн сүв-селвг өгнə, ухан-санаһарн хувалцна. Шинҗәнд бәәдг өөрд дунд аң-адусна туск туульс олн болн йир соньн болдмн. Тегәд бидн тана оньгт тод үзгәс буулһсн, теднә хадһлҗ үлдәсн амн-үгин зөөрлә тадниг таньлдулҗанавидн. «Аю көвүн» туулиг 1983-ч җилд Байнһол-моңһлын һазра Хэҗин селәнә 70 наста өвгн Ш.Пунцгас бичүлҗ авла.

Кезәнә Нарн-Мандл гидг нег хан бәәҗ гинә. Эн хаанахн долан давхр алтн шил яамндан* җирһҗ бәәтл, нег өдр генткн нег ик хү салькн көдләд, Нарн-Мандл хаана күүкнь геедрҗ одҗ гинә. Эн күүкн геедрәд, нег хадын аһуд нег Аюта һурвн җил әмдрл өңгрүлҗ, нег көвүтә болсн гинә. Эн көвүн һарад, һурв хонад, дөрвдгч өдртән босад, ээҗәсн:

– Мана аав босад йовсн цагтан нохачлад хатрад, бүк* бийнь нооста болдгнь юув? Таниг хәләхлә, нарн гихлә нарн биш, сар гихлә сар биш тиим нег сәәхн күмн җигн*. Эн ямр учрв?, – гиҗ сурснд ээҗнь:
– Би болхла дорд Замб-Тивин Нарн-Мандл хаана күүкн би, нег өдр ик хү салькн көдләд, намаг нискәд, энд авч ирв. Би энд ирәд, һурвн җил болҗ бәәнәв. Чи надас һарад дөрв хонҗ бәәнәч, – гихд көвүнь:
– Тиим болхла бидн маңһдур өрүндән наһц аавдан йовий. Һазакнь ноосн, нохачлад хатрдг эн юмнта яһҗ әмдрл өңгрүлхв?, – гиҗ келәд, ээҗән барун ээм деерәснь татад, барун бийдән үүрч авад, һарад йовҗ гинә. Тиигхлә маңһдуртнь нарт йиртмҗиг эргҗ йовсн Аю эцкнь көвүһән үзәд:
– Көвүн, көвүн, зогсча, – гиҗ хәәкрхлә, көвүн йовад бәәдг җигн. Хойр хәәкрхлә, бас йовад бәәдг җигн. Һурв хәәкрәд оркхла, экинь түрүн авч ирҗ бәәсншң салькн көдләд, һазр-делкә көлврәд бәәдг җигн. Тиигәд көвүнә хойр һуйнь чичрәд, хойр һарнь хальҗңнад, һазрин кииснә нүкнә хаҗуд күрәд зогсч гинә. Тиигхлә Аю эцкнь ирәд:
– Би чамаг һарһсн аавчн болҗанав, ода чи иимл берк көвүн һарсн болхла, эн теңгр-һазрин амндк төмриг авад өргҗ үз, – гидг җигн. Көвүн:
– Та мини аав болхар, та түрүләд өргҗ үзтн, – гиснд Аю түрүләд өргәд, өвдгин нүднднь күргәд, тәвҗ оркҗ гинә. Тиигхлә Аю көвүн өргәд, толһа деерән тәвәд оркхла, Аю ичхләрн үкч одҗ гинә. Тиигәд Аю көвүн дунд Замб-Тивт бууҗ ирәд, наһц аавиннь герин наад захд күрәд:
– Ээҗ, ээҗ, мана наһц аавин герт өөрдсн ю?, – гиһәд үг келснд түүнә амнас һарсн кинь хү салькн болад, хур-мөндр орснд Нарн-Мандл хаана нутгин күмс, түрүн хаана күүкн геедрсншң юмн болҗана, – гиһәд әәһәд, нутг-нутгарн нүүһәд бәәҗ гинә. Үүг Аю көвүн медәд:
– Ээҗ, ээҗ, мана наһц аавин нутг нүүһәд йовҗана, та түргн одад зогсатн, – гидг җигн. Ээҗнь йовад, Нарн-Мандл хаанд одад, бийән танюлҗ:
– Надас нег ик күчтә көвүн һарсн билә, эн шуурһн болхла түүнә амнас һарсн ки болна, – гиснд хан байрлад, нутг-алвтан зогсаҗ:
– Зе көвүн минь ирв, – гиһәд зар тәвәд, нутган цуглулад, һурвн өдрин нәр кеҗ, нег өдр һучн царин махиг һурвн герт һурвн манзн хәәснд чансн гинә. Тиигәд эн һурвн өдрин дотр Аю көвүн хаана һучн царин махн, һурвн зун җиң* һуйр, зурһан зун җиң тутрһинь чиләһәд идҗ орксн гинә. Тиигәд хаана Әйә түшмл, Кө түшмл хойр хаанд одад:
– Хан аав минь, энчн йир акад юмн җигн, һурвн өдрин дотр эдү-эдү юмиг идҗ чиләв. Үүг бидн насн турш теҗәхлә, хан тана нутгиг эн зеетн идҗ чиләдг янзта, – гидг җигн. Хан соңсад:
– Тиигхлә ода яһна, – гихлә, хойр түшмл:
– Ода алхас оңдан арһ уга, – гидг җигн. Хан:
– Алхла, ода үүнд күчн күрхго, яһҗ ална, – гиснд хойр түшмл:
– Бидн нег төмр гер бәрәд, түүнд орулад, түүмрдҗ алый, – гиҗ гинә. Тиигәд хан хойр түшмлтәһән нег ик төмр гер бәрҗ гинә. Тиигәд ик нәр кеһәд, Аю көвүг төмр герт орулад, арз-хорзар согтаҗ оркад, өдр-сө долан хонг шатаһад, долан көвүн зүг-зүгәснь көөргдҗ гинә. Аю көвүн төмр гер дотр мал улан болад шатҗ бәәхдән:
– Чамаг наһц аав гиһәд, деер Замб-Тивәс ааван алҗ оркад ирхлә, ода намаг шатаһад алдг сәнҗч, – гиһәд уурлад, һариннь альхарн нег ташснд төмр герин нег талнь нисәд одҗ гинә. Тиигәд Аю көвүн һарч ирснд хан:
– Ода чи үннәр баатр сәнҗ, наһц аавчн чамаг нег сам сөрҗ үзсн юм, мини зе көвүн үннәр баатр сәнҗч, ода наһц аавинчн толһа деер һурвн ик түүмр бәәнә, түүг чи чаддг янзтач, – гидг җигн. Аю көвүн иткәд:
– Ямр түүмр бәәнә?, – гихд хан:
– Мана өмн Замб-Тивд һурвн ик улс бәәнә. Теднәс җиләс җилд һурвн тулм алт авнавидн, тер шүүг авхд ик күчтә болҗана, – гихд көвүн:
– Би авч ирҗ өгий, гитл та нанд долан тулһин төмрәр шааха* кеҗ, долан тулһин төмрәр махла кеҗ, бас йисн тулһин төмрәр күрм кеҗ, һурвн өдрт күцәҗ өгтн, эсклә тана толһаг авнав, – гиҗ гинә. Хан зәрлг буулһад, һурвн өдрин дотр көвүн авдг төмр хувциг кеһәд авч ирсн гинә. Көвүн тер хувциг өмсч авад:
– Ода болҗ, җә, би йовна, – гиснд хан:
– Өмн Замб-Тивт Хур баатр, Салькн баатр, Һал баатр гидг һурвн баатр бәәнә. Түрүләд тер һурвиг алад ир, – гиҗ йовулсн гинә. Эн үйд Аю көвүнә ээҗнь ирәд, көвүһән дуудад:
– Ээҗчн би чамаг һарһсндан нег уульнав, энд ирсндән нег уульнав, – гиҗ гинә. Аю көвүн ээҗәсн:
– Намаг һарһсндан юунд уульнат?, – гихд:
– Чамаг һурвн баатрт йовулад алулх болҗана, түрүн чамаг шатаҗ алх болад чадсн уга, – гихд Аю көвүн:
– Ээҗәс һарсн тавн наста чигн үкнә, тәвн наста чигн үкнә, юунас әәһәд бәәхв?, – гиһәд һарч йовад, нег эҗго ээрм цаһан көдәд күрәд, сур мет сунад, суха мет улаһад унтч гинә. Тиигәд унтч бәәтл, хур гихлә хур биш, салькн гихлә салькн биш, нег күчтә юмна дууран һарад, өөрдәд ирҗ бәәдг җигн. Аю көвүн босад хәләхлә, Салькн баатр гидг баатр җигн гинә. Аю көвүн Салькн баатриг үзәд:
– Хама однач?, – гихд тер:
– Мини хама одхар ю кенәч? Би хаана алвар Аю көвүг алхар йовҗанав, – гихд көвүн:
– Аю көвүн гидг би болна, нааран күрәд ир, – гиҗ дуудад – Чи мини көлд бәәсн шаахаг өмсәд, долан алхм йовҗ чадхла би эврән үкнәв, мини барун көлин тавгт алтн иштә тоңһрг бәәнә, түүг авад нуһрснд мини нег шаахла үкнәв, – гиҗ келәд, шаахаһан тәәләд, Салькн баатрт өгснд Салькн баатр өмсәд, дорасн алхна гиһәд, дола бүдрәд киисч гинә. Аю көвүн:
– Мини көлдән өмсч бәәсн шаахаг дааҗ чадл уга бәәҗ, намаг ална гидгчн юн гисн үгви?, – гиһәд нег һарарн авад хайснд деер Замб-Тивт дола хонад, доладгч өдртән барсин дууһар бәркләд, батхнын дууһар җингәд:
– Сән дү минь, намаг тосад авад орк, – гиһәд бәркләд бууҗ ирҗ. Аю көвүн тосад авад оркснд толһаһан цоортл мөргәд:
– Чамд дү болса би, ах-дү бәрлдий, – гиҗ гинә. Тиигәд Аю көвүн Салькн баатрта ах-дү бәрлдәд, басл сур мет сунад, суха мет улаһад унтч гинә. Унтч бәәтл нег күчтә әмтнә дууран һарад өөрдәд бәәхлә, босад хәләснд Һал баатр ирҗ бәәдг җигн. Аю көвүн эн Һал баатриг тосч одад:
– Хой, хама однач?, – гихлә тер:
– Аю көвүг алхар йовҗанав, – гидг җигн. Тиигхлә Аю көвүн:
– Аю көвүн гидгчн би болна, – гиһәд хаҗуднь күрәд:
– Чи мини эн долан тулһин төмрәр кесн махлаг өмсәд, долан алхм йовхла, би эврән үкнәв, мини барун көлин минь тавгт алтн иштә тоңһрг бәәнә. Түүг авад нуһрсндм нег шаахлачн үкнәв, – гиһәд махлаһан өмскснд, Һал баатр дорасн алхна гиһәд, дола бүдрәд бәәҗ гинә. Тиигхлә Аю көвүн:
– Мини толһадан өмсч бәәсн махлаг дааҗ чадл уга бәәҗ бәәһәд, намаг ална гидгчн юн гисн үгви?, – гиһәд нег һарарн хайснд Хурмст-Теңгрт дола хонад, барсин дууһар бәркләд, батхнын дууһар җингәд:
– Сән дү минь, тосад авад орк, – гиһәд бәркләд бууһад ирҗ. Аю көвүн тосад авад оркснд толһаһан цоортл мөргәд:
– Чамд дү болса, ах-дү бәрлдий, – гиҗ гинә. Тиигәд Аю көвүн эдн хойрта ах-дү һурв болад, сур мет сунад, суха мет улаһад унтч гинә. Унтч бәәтл басл нег ик күчтә дууран һарад бәәдг җигн. Аю көвүн босад хәләхлә, Хур баатр ирҗ бәәдг җигн. Хур баатриг шинҗлхлә, бийәснь һурвн толһа өөдән кишгтә сәнҗ гинә. Тиигхлә Аю көвүн:
– Эн намаг алчкдг җигн, – гиһәд – дуудл уга бәәйә, – гихлә, баатр нерән алддг җигн би, тиигәд үкхлә үкий гиһәд Хур баатриг дуудад:
– Хама однач?, – гихд Хур баатр:
– Мини хама одхиг сурад, ю гинәч? Әмнчн ацан болҗ бәәхш болхла, хол зәәл, – гидг җигн. Аю көвүн:
– Наартн, наартн, мергн сәәхн ах минь, хоюрн нег харһлдад авий, – гиснд Хур баатр эргәд ирдг җигн.
– Хама одхар йовҗанат?, – гиснд Хур баатр:
– Би Аю көвүг алхар йовҗанав, үгчн бәәнү?, – гидг җигн. Аю көвүн:
– Аю көвүн гидг би болнав, ода чи намаг алх саната болхла, түрүләд мини эн йисн тулһин төмрәр кесн күрмиг өмсәд, йисн алхм йовхлачн, би эврән үкнәв. Мини барун көлин тавгт нег алтн иштә тоңһрг бәәнә, түүг авад нуһрсар мини хатххла, би үкнә, – гиҗ келәд, йисн тулһин төмрәр кесн күрмән тәәләд, Хур баатрт өгснд Хур баатр өмсәд, дорасн көдлҗ чадл уга, шеес-баас алдад бәәҗ гинә. Тиигәд Аю көвүн:
– Мини өмсчәсн күрмд даргдад, шеес-баас алдҗасн күмн, намаг яһҗ алнач?, – гиснд:
– Җә! Мергн сәәхн ах минь, танд дүүчн болый, – гиһәд толһаһан цумртл мөргәд бәәҗ гинә. Тиигәд эдн дөрвн ах-дү бәрлдҗ. Аю көвүн:
– Ээҗм бәәнә, ээҗиг авч ирәд, бидн будаһан* келһий, – гихд Салькн баатр:
– Би одад авад ирий, – гиһәд сальк татулн Аю көвүнә ээҗиг авч ирәд, хадын аһуһар гер кеһәд бәәһәд бәәҗ гинә. Эн дөрвн баатрин гес цадхдг берк җигн гинә. Өдрт алсн тек һулзын махиг сөөднь хәәсн дүүртл ээҗнь чанад болһҗ тәвдг җигн гинә. Тиигәд нег өдр ээҗнь ик хәәснд махан чанҗ оркад, орн деерән кевтчәһәд унтч одҗ гинә. Эн хоорнд хәәстә махна шөлн чигн уга, ясн чигн уга хоосн хоцрҗ гинә. Тиигәд ээҗнь ик зовҗ:
– Ода дөрвн көвүн ирхлә, ю өгх билә, – гиһәд ууляд-унҗад сууҗ бәәтл дөрвн көвүнь хәрҗ ирсн гинә. Тиигәд эдн ээҗнь ик зовҗахиг үзәд:
– Юн болв?, – гихд керг-учриг бүгдинь келҗ. Үүнд тедн:
– Маңһдурас эклн нег мань герт хоцрад тер маңһсыг алый, – гиһәд маңһдуртнь Салькн баатр хоцрсн гинә. Ээҗтәһән хоюрн хәәсндән махан чанҗ оркад, орн деерән кевтч бәәтл генткн һазаһас:
– Хой, Салькн баатр чи өөрк хәәстә махна бүркәсиг ав, – гихд Салькн баатр:
– Чи юн юмн биләч? Чамд өгдг махн хама бәәнә? Бидн авсн баавһачн болсн биш, – гихд һазаһас нег хумха тайг орҗ ирәд, үүдинь тотх деернь хайҗ оркдг җигн гинә. Салькн баатр эн орҗ ирсн күмиг үзхлә, нег тө бийтә, хойр тө сахлта җиҗг* әмтн җигн. Тиигәд Салькн баатр босад өөрдх гитл өргәрн өгәд, кевтүләд хайҗ оркад, хәәстә махинь шөлтә-ястаһинь идәд, цадҗ авад, һарад йовҗ гинә. Тиигәд асхнднь одак һурвн баатр ирәд:
– Эн юн болҗана? Басл хоосн бәәдг, – гихд Салькн баатр:
– Уй, ода эн делкә деер амта күмн амлҗ болшго, келтә күмн келҗ болшго әмтн бәәдг җигн, – гихд:
– Хай, чи баатрв, баатрв гинәч, нег тө күмиг алҗ чадхго күмн гиҗәнү?, – гиҗ шоглад, маңһдуртнь Һал баатр хоцрҗ гинә. Тиигәд мах-сахан чанҗ оркад, орн деерән кевтҗ бәәтл одак нег тө күмн түрүниг мет орҗ ирәд Һал баатриг нег өшкләд, орн деернь кевтүлҗ оркад, махинь идҗ авад йовсн гинә. Орань һурвн баатр хәрҗ ирәд:
– Юн болв?, – гихд Һал баатр:
– Амта күмн амлшго, келтә күмн келшго керг болв, – гихд Хур баатр, Аю көвүн хойр:
– Юн гидг керг уга баатрвч?, – гиҗ шоглад, маңһдуртнь Хур баатр хоцрҗ гинә. Тиигәд хәәсндән махан чанҗ оркад, орн деерән кевтҗ бәәтл одак әмтн ирәд:
– Хой, Хур баатр, өөрк хәәсннь бүркәсиг ав, – гихд Хур баатр:
– Чамд өдр болһн мах чанад бәәдг баавһачн уга, – гихд тө бийтә өвгн:
– Өргнчн ацан болҗану?, – гиҗ келәд, цаһан тайгарн үүдинь тотх деернь авч хаяд орҗ ирәд, Хур баатриг негл өшклснд орн доран орҗ гинә. Тиигәд тер өвгн хәәстә махинь хоослад идҗ оркад һарч йовсн гинә. Тиигәд Аю көвүн ирәд:
– Яһв, – гихд:
– Амта күмн амлҗ болшго, келтә күмн келҗ болшго юмн җигн, – гиҗ.

Толь:
яамндан – бәәшң
бүк – бүкл, цуг
җигн – мөн
җиң – чиңнүрин кемҗән (мера веса)
шааха – һосн, сөөкә
буда – хот, будан
җиҗг – бичкн
тоңшх – хоңшарар нүк цоорх (долбить клювом)
җулҗһн – һууҗмул
Барт белдснь МАНҖИН Намру
(Цааранднь барлгдхмн)