“ОЙРАД ТҮМЭН” – ҮНДСНИ БАЙР НААДМ

23-08-2022, 11:06 | Общество, Таңһчин зәңгс

Җил болһн ноха сарин 4-5-д Моңһл Улсин Увс әәмгин Түргн сумна «Онцын тасрха» зуульчллһна базын улд “Ойрад Түмэн” гидг үндсни байр наадм давулгдна. “Ойрад Түмэн” гисн эрин һурвн наадмас (мөрнә урлдан, нум-сум харвһн болн бөк бәрлдән), билг-эрдмин нааднас тогтна. Эн байр-наадмиг 2013 җилд арһлач Жалав Батсүк экләд бүрдәсмн. Жил ирвәс эн байр-наадм өсәд өргҗәд бәәҗ, 2018-ч җилд түрүн болҗ Хальмг Таңһчд давулгдсн билә.

Ковид гем түгснә учрас сүүл хойр җил эн Наадм давулгдад уга билә. Тегәд хойр җил болад эн җилд тогтсн авъясар эн байр Үүрг нуурин көвәд давулгдв.
Эн җилин өөрд үндсни байр-наадмин эклц маш соньн болҗ медгдв. Юңгад гихлә эн “Наадмин” эклцин концертд цуг өөрд-моңһл келтнрин байльг сойлыг маш тодрха кевәр үзүлсмн. Тер дунд Увс әәмгин “Өөрд” театрин, Түргн, Сагил, Нарнбулг, Тариалан сумна билгтнр ирәд, дуд дуулад, өөрд би үзүлсмн. Эн Наадмд бас Хальмг Таңһчас зурһан күн орлцв. Шарнут селәнә дунд сурһулин багш Даван Анастасия концертд хальмг ду дуулад олн-әмтнә седкл авлв. Тиигәд бидн хол болв чигн, бәәсн-бәәсн һазртан бәәдг болв чигн, эврә сойларн хувалцад, нег-негндән соньн болҗ бәәнәвидн. Бидн, хальмг улс, мана сойларн теднд соньн болҗанавидн, теднә сойл маднд маш соньн болҗ медгднә. Өлгәдән бәәсн маднд нег-негән мартх зөв уга, тиигәд цааранднь чигн нег-негндән байр үүдәҗ бәәхлә маш сән болх!
Мана өөрдин бас нег дурта наадн мөрнә урлдан болдг. Күн – чадврар, күлг – хурдар гидг. Алта уулд әмдрҗәх нүүдлч улс мөрн угаһар бәәҗ чадхш. Мал хәрүлхлә, көдлмшән кехлә даңгин мөрн кергтә бәәнә. Тиим учрас ода күртл өөрд хурдн мөрнд дурта улс болдг. Кезән-кезәнәс нааран мөрн моңһл келтнр күүнд эрднь болҗ тоолгдна. Тегәд өөрд-моңһл күн болн мөрн хоорндан залһлдата юмн. Ямр нег байр-наадм, хүрм мөрнә урлдан угаһар давдг уга. “Ойрад Түмэн” гидг үндсни байр наадмд бас мөрнә урлдан болсмн. Мөрнә урлданд нурһлҗдан чиңнүрәрн гиигн, мергн, чадмг 6-10 наста бичкдүд орлцна. Эн наадмд хойр урлдан давулгдсмн – түрүн урлданд дааһд (2 наста) 15 дуунад гүүсмн, дәкәд болхла ик наста мөрд (зурһан настаһас деегшән) 22 дуунад урлдсмн. Тегәд моңһлчуд цуг мөрнә урлданд йир дурта.

Цуг монһл келтнрин бәәдл-җирһлд бөк бәрлдән ик чинр зүүҗ йовна. Урд цагт чигн, өдгә цагт чигн олн-әмтнә байр-нәәрт болн сән Өдрмүдт бөк бәрлдән эрк биш давулгддг бәәсмн. Эн керг-үүлдврмүдт әәмг-отг болһнас бөкнр эрк биш орлцдг. Моңһл бөкнр эврә шишлң хувцта: ээм-нурһнд өмсдг “зодогта”, “шуудг” гидг ахрхн шалврта, көлд өмсдг “һутл” гидг һоста, шовһр махлата болна. Хальмг Таңһчас бөк бәрлдәнә марһанд Балтыка Баатр орлцсмн. Тавн девсң дотр Увс әәмгин арслң Цоггэрэл түрүрлсмн. «Наадмд» түрүлсн бөк олн-әмтнә дунд маш күндтә болн алдр нертә болна.

“Ойрад Түмэн” гидг үндсни байр наадм җил болһн Алта уулын белчрт давулгдна. Тегәд эн наадмд орлцх седкл бәәхлә эврә бийснь күн болһн орлцҗ чадҗана. “Ирх күсл бәәхлә, Иҗлин усн чальчаг” гисн үлгүрәр хол һазр гиҗ тооллго, мана өвкнрин һазрт йовад үзх кергтә гиҗ санҗанавидн.


Манҗин Намру

Видео