Цецг хатн

Өөрд-хальмгин амн үгин зөөр байн болсн деерән йир соньн болдмн. Теднә дунд ик орм эзлҗәхинь – ахр болн ут туульс. Өөрд туульс олна седклин сергмҗ болҗ, күүнә ухан-тоолвран гүүдүлнә. Ик кезәнәс нааран келгдә бәәҗ ирсн туульс олн-әмтнә бәәдл-җирһллә залһлдата. Кезәнә цагт нилх, бальчр күүкд эк-ээҗнрин келсн туульс соңсад, тодлад, өссн цагтан цааранднь үйнрәс-үйнрт медүләд йовсмн. Эгл улс туульдан мууг муурулад, сәәг өргәд, иргч сәәхн җирһл дуудад йовдг бәәсмн. Тер учрас туульс бичкдүдин оньгт соньн болн өөрхн. Эндрк тана оньгт тусхагдҗах «Цецг хатн» («Һурвн зун хөөтә өвгн») гидг тууль Шинҗәнә Аршан сумна (селәнә) Бүрнҗавас бичүлҗ авгдсн билә. Эн тууль «Хан Теңгр» цуврл седкүлин 1990 җилд барлгдла.

Эрт урд цагт һурвн көвүтә, һурвн зун бор хөөтә, нег шар ямата өвгн бәәҗ гинә. Эн өвгн өдр болһн гиич ирнә гиһәд хөөһән алсар бәәҗ, һурвн зун өдр һурвн зун хөөһән алҗ барад, негл шар яматаһан үлдҗ. Нег өдр өвгн шар ямаһан алҗ оркад, һурвн көвүһән:
- Гиич олҗ ир, – гиҗ. Һурвн көвүн аавдан уурнь күрәд:
- Эн һәргтә көгшн һурвн зун бор хөөһән гиич ирнә гиһәд алад барҗ оркад, ирсн гиич чигн уга, ода һагцхн (һанцхн) шар ямаһан бас алчкад, гиич хәәҗ ир гидг, – гиһәд уурлсн болвчн адгтан аавтаһан дөрвүлн һарад, гиич хәәһәд йовҗ. Аавнь хойр ик көвүтәһән һурвулн ю чигн уга хоосн ирдг сәнҗ. Хамгин ардаснь отхн көвүнь гиич хәәһәд олҗ чадшго нег томһта бүргд олад ирдг сәнҗ. Үүнд аавнь:
- Гиич гидгчн эн болл уга юн болдг билә?, – гиһәд шар ямана махиг чанад, бүргдтән цадтлнь өгәд, үлдсинь маңһдуртнь өгәд, отхн көвүндән:
- Җә! Көвүн минь, наадк бүргдән авч одад, томһинь ав, – гиҗ. Хойр ик көвүнь:
- Бидн һурвн зун бор хөн, һагцхн шар ямаһан идәд барв. Эн әрә олдсн бүргдән аңд тәвәд әмән теҗәх уга ю?, – гиҗ аавдан уурлн келснд аавнь:
- Бидн үүгәр кедү киртә гесән теҗәлһнә. Авч одад, тәвҗ орк, тәвчк, – гиҗ.
Отхн көвүнь аавиннь үгәр бүргдән теврҗ авад, нег зоосн толһа деер һарад, бүргдиннь томһинь суһлад, тәвҗ оркад, гедргән эргәд йовҗатл:
- Ай! Көвүн, зогсча, – гисн күмнә дун һардг сәнҗ. Көвүн алң болад, эргәд хәләхлә, одак бүргдин бәәсн бәәрнд нег өндр шар залу зогсчадг. Көвүн эргәд одхла, тер шар залу:
- Сән бәәнч?, – гиһәд көвүнә мендиг сурад, дарунь – би болхла Хурмстн хаана отхн көвүн биләв. Ах-дү һурвн маңһс намаг бәрнә гиһәд көөһәд, бәрн алдхла, би бүргдт хүвлсн биләв. Гив чигн тер ах-дү һурвн маңһс намаг бәрҗ авад, томһлҗ оркв. Би томһта бәәсн цагтан йирин күмн (күүнә) дүрдән хүвлҗ чаддг уга биләв. Хәрн, Тана аав-көвүнә ачар өндр күн дүрдән орув. Ач-тус кесн ахм, маңһдур өрүндән манад одад, цә уутн, мана гер тер үзгдҗәсн гер, – гиһәд герән зааҗ өгч. Көвүн зөвшәрәд, гертән хәрәд, аавдан:
- Одак бүргдчн күмн сәнҗ, намаг маңһдур өрүндән герт одад, цә у гиҗ келв, – гиһәд аавдан үзсн-соңссан нег-негәрнь келҗ өгч. Аавнь: - Хәрн, тиим болх йоста, цәәд дуудсн болхла од, од, көвүн минь. Күүнә улан цәәһәс амсад ир, – гиҗ. Көвүн маңһдур өрүнднь босад одхла, шар залу цә-боорцган тәвәд, мах-шөлән чанад, сүркә сәәнәр гиичлҗ. Көвүн йовхар бәәхд шар залу түүнд нег хуучн модн авдрин амиг секч үзүләд, дәкн аминь чооҗлҗ оркад, көвүнд өгч. Көвүн дотран «эн му хоосн модн авдран нанд юн гиҗ өгчәх болв?», – гиһәд дотран бодад, тер авдриг үүрч оркад йовдг сәнҗ. Йовад, баахн болҗатл авдрнь күндрәд йовх дутм улм күндрәд, дааҗ чадхан уурдг сәнҗ. Көвүн нег талар муудад, нег талар уурнь күрәд:
- Эн хумха авдрт юн орҗ одсн болв?, – гиһәд түлкүрән авад, чооҗинь тәәлҗ авдран секәд оркхла, дотраснь тавн хошу мал һарад бәәдг сәнҗ. Көвүн авдриннь амиг дарад бәәснә бийд күч өгл уга һарад бәәҗ, эл-зел уга эрм цаһан көдә дүүрң тавн хошу мал болҗ. Көвүн эдгәр малыг дәкәд авдртан орулҗ чадлго ууляд суудг сәнҗ. Ууляд сууҗатл, арвн тавн толһата атхр хар маңһс ирәд:
- Уй, көвүн, юуна учрт уульҗанач?, – гиҗ сурхла, көвүн:
- Эн тавн хошун мал эн авдр дотрас һарад йовв, дәкәд эргүләд орулҗ чадх уга уульҗанав, – гиҗ. Маңһс:
- Худл битгә кел, чини эн альхна чинән авдр дотр эн делкә дүүрсн тавн хошу мал яһҗ багтдг билә?, – гихд көвүн:
- Үнәр келҗәнәв, – гиҗ. Маңһс:
- Тиим болхла, би чамд авдртчн орулҗ өгий, чи нанд ю өгнә?, – гихд көвүн бодҗаһад:
- Би чамд бийән өгий, – гиҗ. Маңһс долан зүгәснь көөһәд, авдртнь орулҗ өгдг сәнҗ. Тиигәд маңһс:
- Җә! Ода йов, – гиҗ. Көвүн:
- Ач-тус кесн ахм сурһн бәрн өөнднь, сундлн бәрн гертнь гиһәд Та ач кеһәд орулҗ өгснәс хооран нег мөсн тус кеһәд гертм күргәд өгтн, – гиҗ.
Маңһс зөвшәрәд, авдринь үүрәд, гертнь күргҗ өгч. Көвүн аав болн хойр ахдан болсн кергиг бүгднь келәд:
- Җә! Ода Таанр эн тавн хошун маларн әмән теҗәһәд сууцхатн, – гиҗ закад, маңһсыг дахад йовҗ. Маңһс көвүг дахулад, гертән авч ирәд:
- Җә! Көвүн, би чамаг иднү? Эсклә чи нанд Цецг хатыг авч ирҗ өгнү?, – гиҗ сурҗ. Көвүн дотран «би үүнә геснд орҗ үкхәр, Цецг хатыг авч ирҗ өгхиг худл зөвшәрәд һурвн өдрин чөлә сурад, үүнә нүднд үзгддг уга һазрт күрәд, әмән теҗәхлә болх уга ю» гиҗ бодад:
- Би чамд Цецг хатыг авч ирҗ өгсү, чи нанд һурвн өдрин чөлә өг, – гиҗ. Маңһс:
- Һурвн өдр кергтә биш, һурвн сарин чөлә өгий, чи нанд Цецг хатыг авч ирҗ өгхлә болв. Кервә эс авч ирҗ өгхлә, һурвн сарин дару би чамаг хама бәәхлә, хамаһасчн одад бәрҗ иднәв, – гиҗ.
Көвүн маңһсын гертәс һарч йовад, һурв хонҗ бәәтл, өндр шар залу бүргдт хүвләд, нисәд, ардаснь күцҗ ирәд:
- Җә! Ахм, хамаран йовҗанач?, – гиҗ сурҗ. Көвүн болсн кергиг экнәснь авад адг күртлнь өндр шар залуд келҗ өгәд:
- Ода би арвн тавн толһата атхр хар маңһст Цецг хатыг авч ирҗ өгдг болад, һурвн сарин чөлә авад йовҗанав, – гиҗ. Өндр шар залу:
- Ах минь, ба Танд тус кенә биш, хор кесн бәәшго ю?, – гиҗ келәд, сурһн бәрн өөнднь, сундлн бәрн гертнь гиһәд би чамд тус кесн деерән нег мөсн тус кеһәд Цецг хатыг хавсрад олҗ өгий, тер Цецг хатн гидгчн мини эгч болна, амр күмн түүг олҗ чадшго, – гиҗ. Тиигәд тедн хойр йовад, өр цәәҗәтл, нег хотын экәр орад, өндр шар залу:
- Җә! Би ода йисн зүүлин эрдмтә шар-цоохр яман болад хүвлнәв, чи намаг көтлҗ авад, эн хотын экәр орад йов, күмс намаг хулдҗ авна гиһәд, үн хәәлцәд булалдна, чи өгч керг уга. Эн хотын адгар һархлачн долан зүүлин эрдмтә эрднь цоохр мөр көтлсн залу харһлдна. Тер залу намаг үзәд, хулдҗ авна, чи бичә өг, иигҗ кел: «Мини йисн зүүлин эрдмтә эрднь шар-цоохр ямата ямр чигн юмн теңцшго», – гиҗ келәд йовад бә. Чамаг йис алхтл тер залу чамаг дуудад, мөрәрн сольна. Чи мөринь унад, өдр-сө һурвнд нисәд йовад бә. Би һурвн өдрин дару ардасчнь нисәд күрнәв, – гиһәд зааҗ өгдг сәнҗ. Көвүн келсн йосар эрднь шар-цоохр ямаһан көтләд, хотын экәр орад йовхла, күмс үзәд, «нанд өг, нанд өг» гиһәд булалддг сәнҗ. Көвүн өгл уга йовад, хотын адгар һархла, өмнәснь үнәртән долан зүүлин эрдмтә эрднь цоохр мөр көтлсн залу ирҗ йовдг. Көвүн ямаһан көтләд, хаҗуһарнь һархла, залу:
- Эрднь цоохр ямаһан нанд хулдҗ өг, – гидг сәнҗ. Көвүн:
- Мини йисн зүүлин эрдмтә эрднь шар-цоохр ямата теңцх юмн уга, теңцхлә, Тана эрднь цоохр мөрн теңцҗ маһд уга, гитл бас ямр болна, келҗ медшгов, – гиҗ келәд, хаҗуһарнь өңгрәд йовад бәәҗ. Көвүг йис алхтл тер залу дотран «мини мөрн долан зүүлин эрдмтә, түүнә яман йисн зүүлин эрдмтә, мини мөрнәс хойр зүүлин эрдм илү бәәнә» гиҗ бодад:
- Уй! Көвүн, зогсча, би чамд мөрән өгий, чи нанд ямаһан өг, – гиҗ. Көвүн:
- Болна, – гиһәд, ямаһан өгч оркад, эрднь цоохр мөринь унад, нисч оддг сәнҗ. Залу ямаһан көтләд, гертән авч ирәд, гертән орсна хөөн одак яман аньр уга бүргд болҗ хүвләд ниссәр, көвүнә ардас күцҗ ирәд:
- Җә! Ода бидн Цецг хатна нутгт күрнә. Тиигәд би тер нутгт Хурмстн хаана нерәр долан өдр, долан сө ши тоглдг зар тәвнә, эн шиһән Цецг хатна үүднд күрч тәвнә. Цецг хатн негдгч өдр, негдгч давхрас, хойрдгч өдр хойрдгч давхрас ши үзнә. Иигәд долан өдр долан давхрас ши үзәд, бүр үзгдх уга болхла, арһан барад, зарц окндан эврәннь хувциг өмскәд, сүүкд суулһад, эврән зарц окнан хувциг өмсәд, сүүкин барун өнцгиг түшәд һарч ирнә. Тер цагт чи сүүкин барун өнцгт зогсчасн окниг бәрҗ авад, нисәд бә, – гиҗ келҗ өгдг сәнҗ. Тиигәд хоюрн йовад, Цецг хатна нутгт күрәд: «Маңһдурас экләд, долан өдр, долан сө Хурмстн хаана нерәр ши тоглна» гиҗ Цецг хатна нутгт зар тәвәд, Цецг хатн үүднд күрч гинә. Цецг хатн зариг үзәд, «мана аавас зәрлгтә ирҗ, тәвҗ бәәдг ши сәнҗ» гиһәд байрлад үздг болҗ. Тиигәд Цецг хатн негдгч өдр негдгч давхрас ши үзхлә, күн гидг тиим ик төлә сән үзҗ чадҗ уга. Хойрдгч өдр хойрдгч давхрас ши үзхлә, басл күмс шахлдад, сән үзҗ чадҗ уга. Иигәд доладгч өдр долан давхрас үзхлә, күмн гидг хорха-шавҗас чигн икдәд, халхлад, үзүлдг уга сәнҗ. Доладгч өдр Цецг хатн арһан барад, эврәннь хувциг зарц окндан өмскәд, сүүкд суулһҗ, эврән зарц окнан хувциг өмсәд, сүүкин барун өнцгиг түшәд, һарч ирәд, ши үздг сәнҗ. Эрднь цоохр мөртә көвүн ши үзнә гиһәд зүтксн болад Цецг хатн тал өөрдҗ бәәһәд, сүүкин барун өнцгт бәәсн окниг авад, нисч оддг сәнҗ. Арднь өндр шар залу долан өдр, долан сө шиһән чигн тоглҗ барад, бүргдт хүвләд, нисәд, көвүнә ардас күцәд, гертнь ирҗ, көвүнд:
- Җә! Цецг хатыг олҗ авч ирүвидн, ода чи арвн тавн толһата атхр хар маңһст авч оч өгнү? Бәәнү?, – гиҗ сурхла, көвүн маңһсас әәһәд:
- Өгий, – гиҗ. Өндр шар залу:
- Өгч болшго, Цецг хатыг чи ав, би хүвләд, Цецг хатна орнд маңһсын тенд одий, чи намаг күргҗ од, – гиҗ келдг сәнҗ.
Тиигәд одак өндр шар залу Цецг хатыг дураһад хүвлҗ, Цецг хатнас чигн илү сәәхн окн болҗ. Көвүн Цецг хатыг көтләд, маңһст авч одҗ гинә. Маңһс «Цецг хатыг» авад, долан давхр төмр герт орулад, давхр оньс тәвәд, көвүг хәрүлҗ. Тиигәд маңһс «Цецг хатыг» өмнәснь хәләһәд ширтәд суудг сәнҗ. «Цецг хатн» өрүнәс асхн болтл маңһсын гер дотркиг ширтәд, «әмтә юмн бәәхлә, түүг дураһад хүвләд йовий» гиҗ бодад, хәләхлә, адгтнь нег батхн бас үзгддг уга сәнҗ. Арһан барад, герин дөрвн булң ширтәд сууҗатл, нарн орхин баргт төмр герин нег булңгас нег хулһн һарад, нег булңгар ордг сәнҗ. «Цецг хатн» хулһныг дураҗ, хулһн болҗ хүвләд, герин булңгар орад зәәлҗ. Арвн тавн толһата атхр хар маңһс хулһнд уурлад, долан давхр төмр герән авч шивх гиһәд, эврән бийнь гертән даргдад үкч гинә. Хулһн болҗ хүвләд йовсн «Цецг хатн» дәкн күүнә дүрдән хүвләд, өндр шар залу болҗ, эгч Цецг хатан тер өвгнә отхн көвүнд өгәд, амр сәәхн җирһәд сууҗ гинә.

Толь:
Томһ – бүргд шовуна толһад өмсдг дуулһ; колпачок (на голову охотничьего сокола)
Күмн – күн (хуучн үг.); человек
Бодх – санх, ухалх; думать, решать
Ши – концерт, представление
Бүр – тас, йир; совсем
Барг – тер мет; почти, как будто
Сүүк – зөөдг ширә; носилки

Барт белдснь: МАНҖИН Намру