Мөңкнә Лиҗин нерн омгта

22-10-2022, 11:25 | Общество, Таңһчин зәңгс

Төрскән харсгч Алдр дән эклсн мөчн сарин 22 өдрлә Менкеновихнә өрк-бүл, элгн-садн хамдан цуглрҗ, дәәнд әмнәсн хаһцсн ах, авһ, наһцх Мөңкнә Лиҗин санлыг күндлнә. Эн җилә Санлын өдр эднд нег үлү темдгтә болв. Мөңкнә Лиҗин дү күүкн Бося Бамбышевна Чиряева (Менкенова) хойр ачан, ач берән дахулад Пензенск мүҗин Кузнецк балһснд, ахнь оршагдсн һазрт күрәд, мөргәд ирв.

Пермск мүҗин Кузнецк балһснд болсн санлын керг-үүлдврт Бося Бамбышевна ачнртаһан орлцв. Төрскән харсгч дән эклсн өдрлә харһулҗ, Менкеновихн эн балһснд ирв. Дәәнә цагт промышленн болн нань чигн олн үүлдвр нааран һарһгдсн, төмр хаалһс харһҗ ирдг эн һазрт Диилврин төлә ик көдлмш кегдҗәсмн. Дәкәд дәәнә аюлас холд бәәдг эн һазрур дәәнд шав авсн цергчнр оларн цергә госпитальмудас нааран авч иргдг бәәсмн. Бәәрн улсин келсәр, музейин материалмудт тодлгдсар, энд кесг госпиталь үүлдҗәлә. Терүнд эмнүләд, цергчнр хәрү фронтур йовулгдҗ дәәлдҗ йовсмн. Кесгнь шавнь дегәд күнд болад, энд сәәһән хәәсмн. Тедн дунд Мөңкнә Лиҗ госпиталин негнднь эмнүлгдҗәсмн. Күчр-күнд шав авсн төләдән эмнлһн тусллго эн сәәһән хәәсн бәәҗ. Госпиталин эмчнр бичсн ашлврта цаасиг чигн Менкеновихнә бүл архивәс олв.

Мөңкнә Лиҗ альд оршагдсна туск цаасиг йирдгч җилмүдт хәәвр кеһәд, архивмүд секгдсн цагла элгн-саднь олҗ авла. Зуг түрүләд эндүһәр эцкин нернь бичгдсн төләд талдан мүҗин Кузнецк балһснд оршагдҗ гисн зәңг ирсмн. Цааранднь хәәвр кеһәд, Мөңкнә Батан (дүүһиннь) көвүн Москвад харслтын министерствин архивд одад, эрлһ орулҗ өгәд, альдас цергт авгдсинь, эк-эцкнь альд бәәсинь зааҗ бичснә ашт Мөңкнә Лиҗ 1943-ч җилд госпитальд өңгрәд, Пензенск мүҗин Кузнецк балһснд оршагдсна тускар медҗ авсмн. Тер цаасан авад йовхар белдҗәхлә, коронавирус гем түгәд, хойр җилин туршарт эдн һарч йовҗ чадҗасн уга.
Эн йовдл учрхин өмн олн җилә хәәвр кегдсмн. Бося Бамбышевнан ик ахнь Лиҗ Менкенов дәәнд мордад, кесг дәәлдәнд орлцад, шав авад, госпитальд эмнүлсн бәәҗ. Терүгинь медлго бәәсн экнь, дүүнрнь иигәд 77 җилин туршарт күләһәд хәәһәд бәәсмн. Эднә тодлврар, хальмгудыг Сиврүр туулһхин өмн ирсн бичг болн өрк-бүлин нань чигн цаасд хадһлгддг авдран авхар седсн эднә экд салдсмуд зөв өгсн уга. Бичкн үрдән дахулсн әәҗ-үүмсн экнь яахан медҗ чадад, «Зингер» машинкиг атхҗ авхлань, салдс булаҗ авсмн. Хормаһаснь атхсн, уульҗ йовх бичкн күүкдән теврҗ авад, тиигәд экнь тас хоосн, бүтн хувцн уга Сиврин тууврт тусла.
Генткн нүүлһсн цагла тер авдрт үлдсн бичгт Лиҗ ахнь альд дәәлдҗ йовсинь, ямаран цергә әңгд йовснь заагдсн бәәсн болх, гиҗ ода Бося Бамбышевна санна. Сиврт салдсмуд аашна гисн зәңг соңсхларн экнь Булһн мел тиигәрән адһад йовҗ оддгинь Бося Бамбышевна тодлна. Тендәс муурсн, чирәнь өңгән геесн ирдмн. Тиигәд көвүһән күләһәд, орад ирх гисн саната бәәсмн.

Экин, ээҗин герәсиг күцәхәр Менкеновихн, ода болхла дәәч баатрин ачнр болн зеенр хәәврт орлцв. Сарпан райвоенкоматас цергт дуудулгдсн цаасн болн эк-эцкнь бәәсн һазрнь Тугтна селәнә Советин Кагановичин нертә колхоз заагдсн цаасна ул деер хәәвр кеснә ашт эдн ахнь болн авһнь альд оршагдсиг медҗ авв. Тугтна селәнә Советин Кагановичин нертә колхозд бәәсн Лиҗин эцкиннь нерн цергә кесг цааснд хаҗһрар бичгдснәс көлтә хәәвр удан болв. Помпашевич, Помпаевич гиҗ бичгдсн төлә түрүн авгтан Ленинск - Кузнецкд оршагдҗ гисн цаасн ирлә. Хәәһәд бәәтл эднә ах альд оршагдснь тер эклц хойр цаасна ул деер кегдсн хәәврин ашт олдв.

Дәәнд одсн көвүһән күләһәд бәәсн экиннь герәсиг күцәһәд, Бося Бамбышевна ахнь оршагдсн һазрт одхар шиидв. Пензенск мүҗин Кузнецк балһсна залврур бичг бичәд, тер балһсна военкоматур эрлһ орулҗ өгәд, тендәс ахнь Лиҗ Менкенов ах-дүүһин үкәрт оршагдсна тускар бичсинь лавтаһар медҗ авад, Бося Бамбышевна хаалһдан белдв.

Ахнь Лиҗ Менкенов дәәнә өмн Цаһан-Нуурин школд сурч йовсмн. Санҗин Эрнҗән, Бууван Хула, Санҗин Дона болн нань чигн көвүдлә сурҗ йовсинь тодлулсн зургиг Бося Бамбышевна олҗ авв.

Пензенск мүҗин Кузнецк балһснд эдниг тосч авад гиичлүрт бәәлһәд, маши тәвәд дуудулҗ авв. Эн балһсна залврин толһачин дарук Иван Александрович Малкин мадниг тосч, күүндәд, балһсиг үзүлх экскурсоводыг маднд һарһҗ өгв. Лиҗ Менкенов оршагдсн һазрт күрәд, Бося Бамбышевна ачнртаһан зул өргәд мөргв. Авч одсн атхм һазран тенд орулҗ тәвәд, цуг йосар ахиннь санлынь тевчв.

Балһсна төв үкәрт Лиҗ Менкенов оршагдсн бәәҗ. Тенд хорсн цуг цергчнрин нерн бичгдсн санлын эрс бәәнә. Туурмҗин болн санлын өдрлә тенд одад, Бося Бамбышевна ачнртаһан Кузнецкин цуг әмтнлә хамдан санлын ик керг-үүлдврт орлцв. Санлын ахр болн гүн товчта үгмүд келгдснә дару һартан зул бәрсн әмтн дәәнә баатрмуд оршагдсн һазриг эргҗ йовв. Ахин болн авһин оршагдсн һазрт күрәд мөргәд, Кузнецк балһсна санлын болн туурмҗин митингд орлцад, седкл төвкнүн Менкеновихн герүрн хәрҗ ирв.

Бося Бамбышевнаг дахад, ачнь Лиҗ Батаевич, ач бернь Надежда, маши залҗ ач күүкнәннь һурвдгч көвүн Кекшаев Давид дәәнд әмнәсн хаһцсн авһнь оршагдсн һазрт күрч мөргв. Экин болн ээҗин герәсиг күцәсн эн өрк-бүл болн элгн-садн цааранднь хәәвр кеһәд, альд Лиҗ Менкенов дәәлдҗ йовсинь медҗ авхар бәәнә. Төрскндән цергллһнә үлгүр болсн Лиҗ Менкеновин нериг эдн хадһлҗана.

ХӨӨЧИН Галина