Хальмгудын Зулын тускар

29-11-2022, 12:01 | Общество, Таңһчин зәңгс

Удлго мана танһчин әмтн келн-улсин Зулын байран темдглх. Эн өдриг шин җилин байр гиҗ нерәднә. Тогтсн авъясар хальмгудын өрк-бүл болһн Зулын байрин өмн өдр күңшүн үнр һарһхин төлә, кишгән дуудхин төлә боорцган кех. Герин эзн күүкд күн болһн боорцгин һуйриг эврә янзар элдҗ белдх. Нурһлҗдан Зулын байрла күүкд улс целвг-тоһшан кенә. Хальмг зандн цә угаһар ямаран чигн байр хальмгуд темдглдго. Тегәд байрин өдрлә Зулын цәәһин дееҗиг олн деедс бурхдтан нерәдҗ тәвнә. Ширә деер тосн, махн-шөлтәһән, әмтәхн хот-хол эвлгәр тәвгдх зөвтә. Зулын байрла эврәннь эк-эцкнрән болн медәтә улсиг күндлҗ зоолһх кергтә. Эдниг тооһад, белгән бәрүлҗ өгх авъяс бәәнә. Урднь хальмгуд шин җилин байриг цуг хотарн, селәһәрн тосҗ темдглдг бәәҗ. Нег ишкә герт цуглрад, цуг улсин һарсн өдр темдглдг билә. Домбр цокад, ду дуулад, бииләд нәр-наад кедг авъяста. Ода хальмгуд иим кевәр Зулын байран темдглхш. Тер бийнь кезәнк авъяс-заңшалыг хадһлад, дорас өсч йовх баһчудт медүлҗ өгх кергтә. Асхлад өрк-бүл болһнд Зулын онц авьяс күцәгдх йоста. Теңгрт одн күцхлә, насни һол асах заңшал бәәнә. Һуйрас оңһц кеһәд, дотрнь цаһан өвснә һол тәвәд, күн болһн насан авна.

Зулын байрла шарин шаҗна ул тогтасн Зунква гегәнә төрҗ мендлсн болн нирванд күрсн өдр гиҗ тоолгдна. Тегәд хальмг хурлмудт байрин ик мөргүл кегднә, өрүн эртәс авн олн-әмтн хурлд ирәд, насан утдуллһна, Зунква гегәнд нерәдгдсн мөргүлд орлцна.

Зулын байриг Җилин Нойн нүүсн өдр гиҗ хальмгуд келдмн. Тегәд Зулын байр Җилин Нойнла эс гиҗ Цаһан өвгнлә (Цаһан Авһала) залһлдата өдр болдг. Кезәнә эн өдриг әвртә гидгәр темдглдг билә. Энүнә тускар келмрч, хальмг авъяс-заңшал меддг медәт Увшин Нәдвд иигҗ келдг билә. «Җилин Нойна цагнь болхла, үвлин дунд сарла харһна, гиҗ манахн тоолдмн. Эн күндтә хойрдгч өдриг темдглхләрн, хальмг улс иигҗ цәәлһнә:
– Олн бурхд, Деедин эзн Цаһан өвгн, – гиҗ келгддг, Цаһан Авһа, – гиһәд чигн келнә. Тиигҗ келснь гем уга. Цаһан Авһа олн бурхдт толһач болҗана. Тер олн бурхдын негнь Цаһан Авһад туссн бәәҗ, тиигәд чигн тер толһалдг болсмн. Эврәннь үвлзңд бурхд орҗах цагт, бурхд һурвн хонгт ордг чигн, тер сүүлин өдринь Җилин Нойн, Җилин Эзн гиҗ келдг. Тер өдрлә залу улс насан авдг, түүнә өмн Зул өдрлә күүкд улс насан авдг. Тиигәд тер цагла, тер һурвн өдр олн бурхд Җилин эзн Цаһан Авһатаһан нүүҗәсн өдрмүдт хол хаалһд күн йовдго, әрк-чигә уудго, бузр-әср үг келдго, цуһар зальврад, шүтәд эн өдрмүдән давулх йоста. Һазаран талдан яста, талдан әңгә улст (хальмг болдг болв чигн) хот-хол һарһҗ өгдго, үмс-бог гертәсн һарһдго болҗана. Тер һурвн өдрт тиигҗ бәәхмн, һурвн боомтгта цаг болҗана. Тер һурвн өдр кезәнә медәтә улс йөрәлән тәвәд, цәәһән ууһад, зальврад бәәдг цаг мөн. Җилин Нойна, Җилин Эзнә өдр бәәсн болҗана.

Зулын йөрәл
Байрин цә элвг-делвг болҗ,
Буур җил һарч,
Ботхн җил орҗ,
Күүкдин авсн наснь
Өлзәтә цаһан хаалһта болҗ,
Ут наста, бат кишгтә болҗ,
Өсч-өргҗҗ, дала-нала мет
Өнр-өргн болҗ,
Сән-сәәхн, маңна-тиньгр,
Амулң җирһҗ бәәхинь
Олн Деедс евәҗ өршәтхә!

Җилин Нойнд нерәдсн йөрәл
А, хәәрхн, олн Деедс,
Деедин олн бурхд,
Делкән эзн Цаһан өвгн,
Деер дел болҗ,
Дор сүл болҗ,
Әмтиг әәх-ичхәснь һарһҗ,
Альднь чигн баран болҗ,
Зовлңгас гетлхнь нөкд болҗ,
Сәәхн, байрта-бахта йовҗ,
Манзушрин Гегәнә сәкүснд
Хәләҗ, багтаҗ, өршәҗ бәәхиг
Делкән эзн Цаһан өвгнд
Гекҗ, зальврҗ мөргҗәнәвидн, – гиҗ йөрәлән тәвчкәд, цәәһән уудг зөвтә. Тиигәд йөрәлмүдән тәвәд, цәәһән ууһад, халун хотан эдләд, көгшн улс тер һурвн өдртән түрүн өдрәснь сүл өдр күртл күцц зальврлһан кеһәд, шүтх зөвтә болҗана. Зул өргәд иигҗ:
– Деедин олн бурхд, Делкән эзн Цаһан өвгн, сәкүсән хәәрлҗ өршәтн! – гиһәд, һурвн өрүн өрмтә цәәһәсн деегшән һазаран цацл цацдг зөвтә. Иигҗ Җилин Эзнд (Нойнд) тиим йорта нерәдлһ күцәдг бәәсн болҗана.
Ода эн Зулын байрин өмн өргнд Бурхн Багшин алтн сүмд ик мөргүлмүд болх. Иим мөргүлд туула, хулһн, така, мөрн җилтә улст эрк биш орлцх кергтә. Туула җилтә улст арвн хойр җилин эргц төгснә, хулһн, така, мөрн җилмүдт төрсн улст саалтг бичә учртха гиһәд одх йоста. Арвн хойр җил эврә шовун-аңгин нерәдлһтә болна. Шинҗәнд олҗ авсн эн җилмүдин туск магталыг тана оньгт тусхаҗанавидн.

Арвн хойр җилин магтал
Әгр зандн идштә,
Алтн делкә бәәртә,
Арвн өңгәр бөөлҗдг,
Амн цаһан хулһн җил.
Ац дөрвн турута,
Ааҗм сәәхн йовдлта,
Аһу хойр өвртә,
Ач иктә үкр җил.
Ар Хаңһа кевтртә,
Арвн бухин күчтә,
Әмтн бүкниг әәлһдг,
Алг цоохр бар җил.
Буд-буд гүүдлтә,
Босн гүүһәд дегдрдг,
Бүлтиһәд бөгчрһәд кевтдг,
Буурл саарл туула җил.
Аһар теңгрт бәәртә,
Арвн нәәмн хүвлһтә,
Аяңһ үүлн көлгтә,
Аврл иктә лу җил.
Уулын белд кевтртә,
Ут цоохр бийтә,
Үзсн бүкниг чочадг,
Үзл муута моһа җил.
Төгә дөрвн турута,
Төгрг хар нүдтә,
Төрсн эзән байрлулдг,
Төрин күлг мөрн җил.
Дуң цаһан нооста,
Дуһу сәәхн сүүлтә,
Дуһрг хойр өвртә,
Дурсхл сәәтә хөн җил.
Өндр модн бәәртә,
Өрг яңһин идштә,
Үзсн хойран дурадг,
Урн шамдһа мөчн җил.
Цав цаһан бийтә,
Цәкр улан җинстә,
Цаг цагтнь доңһдцг,
Цаңгин дуута така җил.
Адун малыг хамһалдг,
Ав гөрәснд дахдг,
Күмни эврәг йилһдг,
Күр-күр дуута ноха җил.
Хаша хоран кевтртә,
Халдру (үлдсн хот) будан идштә,
Көрстә һазриг хадрдг,
Күч иктә һаха җил.

Белдснь МАНҖИН Намру

Видео