Зам этно баг - эңкр Хальмг Таңһчдан

08-12-2022, 13:35 | Общество, Таңһчин зәңгс

Иим сәәхн седкл үүдәсн, иим сәәхн дуудвр болсн концертиг шидр Зам этно багд негдсн билгтә баһчуд олн-әмтнд нерәдв. Хальмг Таңһчин билг-эрдмин ачта үүлдәч Савр Катаевин һардврт тогтсн коллектив хальмг дууна байр таңһчдан белглв.

Тәәз деер хальмг хувцта көгҗмчнр. Өдгә цага көгҗмин ансамбль болҗ түрүн авгтан медгдв. Гитармуд, домбр, мөрн хуур, лимба болн нань чигн хальмг көгҗмин зевсгүд дууна айсиг дахулҗ олн соңсачнрин оньгиг авлхла, төрүц шин кемҗәнд хальмг дун күңкнҗәхнь медгдв.

Эн билгтнрин нерд: Кутлан Мукубенов, Мингиян Ханинов, Намджил Болдырев, Санал Манджиев, Сергей Дорджи-Горяев болн Джангар Саряев мөн.
Хальмг күн болвас бичкнәсн соңсҗ йовсн айсмуд көгҗмин тер зевсгүдин дөңгәр билгтә айслулчнрин эрдмәр герлтҗ мадна оньг авлв. Залд цуглрсн баһчуд төрскн келәр дуулгдҗах дууг яһҗ тосчахинь медхәр медмҗән уга хәләһәд бәәхлә, тедн айст авлгдҗ, дун төгсхлә альхан ташҗ байрлҗахнв үзгдв. Дун дууһан соляд, зүркнд өөрхн үгмүд чикнд хадгдад, альх ташлһн чаңһрад, тәәз деер һарсн артистнрин билг таасгдҗахнь медгдв.

Дууна дееҗән – төрскн һазртан
Мана ик төрскн Әрәсәд олн келн-улс бәәхнь, келн болһн эврә сәәхн сойларн цуг улсин зөөрт солңтрсн эврә герлән орулҗахин туск үгмүд чикнд хадгдад бәәв. Әрәсән нутгин нег сәәхн болн өвәрц һазрнь Иҗл дора көвә һазр, энд өргн теегт дөрвн зун җил хооран хальмгуд эврә дурар ирҗ бәәршлсмн.
Әрәсән өмн үзгин меҗә харлһнд зөргтә хальмгуд зогссмн. Тууҗин ут хаалһд кесг дәәнд орсмудла нег зергләнд орлцҗ, бат шивә болҗ төрскән харсад йовсн тууҗ тиигәд дууна дөңгәр үзүлгднә. Петр хан Аюка хаанла харһсн тууҗлгч йовдлын 300 җилә өөн темдглгдҗәнә. Иньгллтин темдг гиҗ Петр хан Аюкад алтн үлд белглсн болдг. Тер өөдән чинртә ачлвриг авчаһад, Аюка эврә саадгчнрт докъя өгснә дару теңгрүр зөрүлгдсн саадгин кесг сумн хойр хаана өөр төгрг хаша кеҗ һазрт шаагдснь бас темдгтә. Алтн үлд болн тер саадгин сумнас тогтсн бат шивә Әрәсән меҗәг харх гисн ицлр болҗ батлсмн.
Делкән олн келн-улс дундас зуг зәрмнь эврә бичвртә бәәсмн. Хальмгудын тод бичг арвн негдгч зун җиләс авн йосна цаас бичлһнд, урн үгин үүдәврмүд бүрдәһәд, шаҗна төрәр бичлһнд олзлгдҗ йовснь темдгтә.

Улсин урн үгин зөөрәрн нер һарсн келн-улс дунд хальмгуд зөвтә орман эзлнә. «Җаңһр» баатрлвг дуулврас нань дәкн һурвн эпос бүрдәсн улс болҗана.
Мазн баатр, Басң Городовиков, Эрднь Деликов болн нань чигн баатрмуд дуунд орҗ, төрскн һазрин нер дуудулсмн. Советин Союзин орн-нутгт бәәсн олн келн-әмтн дунд Советск Союзин Баатрин нер зүүсн улсин тооһарн хальмгуд хойрдгч орм эзлснь темдгтә. Шин цагт чигн хальмг Баатрмуд зөргтә йовдлмударн таңһчан туурулҗана. Валерий Очиров, Николай Баиров, Баатр Гиндеев, Мингиян Лиджиев өсч йовх үйнрт үлгүр болҗ йовна.
Юн учрар мана тууҗин һол эн йовдлмудыг тодлулҗана гихлә, шин төрсн ансамбль дуулҗах дуд цуг тер тоотыг сергәх арһ өгчәнә. Цагин темдгүд болҗ төрсн дуд олн әмтн дунд дуулгдҗ, цагин утыг давҗ һарад мадна цаг күртл ирсмн. Эдн тууҗин йоста темдгүд мөн. Дуундан хальмг улс байран, зөвлңган болн дурни седклән, Баатрмудан орулдг бәәсинь эн дуудыг соңсад меднәч.

Төрскн теегин тууҗ тиигҗ дууна дөңгәр олнд өөрхн болдгиг билг-эрдмин соньн эн төсвд орлцҗ, төрскнч седклтә баһчуд дууна билгәрн медүлҗ чадв. Эднә дуулсн дуд, эднә татсн сәәхн хальмг көгҗм энкр төрскнә дүр бәәдлиг тогтав.

Үйнриг залһсн төсв
«Калмыкия» таңһчин зәңгллһнә агентствд «төгрг ширән» сүүр болв. Хальмгин сойлд, тер дотр көгҗмд шин халх секгдҗәхин тускар терүн деер тохнята күүндвр болв. «Хальмг үнн» газетин ах редактор, номт Евгений Бембеев эн сүүриг һардҗ давулв.

Хальмг Таңһчин билг-эрдмин ачта үүлдәч Савр Катаев, Хальмг Таңһчин ачта артист Кутлан Мукубенов, дууч Мингиян Ханинов «Хальмг үнн» газетин Күндллһнә һашгудар ачлгдв.

Төрскн келәр һардг газетиг олн дунд тархалһнд шунмһа кевәр орлцҗ, дөң болсн төләдән хальмг газетин 105 җилин өөнлә ирлцүлҗ, эн билгтнр тиигҗ ачлгдв.
Шин төсвин түүрвәч Хальмг Таңһчин билг-эрдмин ачта үүлдәч Савр Катаев иим үүлдвр күцәх шиидвр яһҗ төрснә тускар келҗ өгв. «Көдлмшин йовудт зәрм хальмг дуудын нәәрүллһ кеҗ, тедниг нотд буулһсн кемд, тер дуудыг цуглулҗ нег керг күцәсн болхнь гиҗ сандг биләв, – гиҗ Савр Владимирович тодлҗ келв. – Нег дәкҗ өөрднрин тууҗд нерәдсн фестивальд кесг ду нәәрүлх кем учрла. Тер дуд тиигхд олн дунд тааслт олла. Болв фестиваль давв. Хөөннь пандемий болсн кемд цуг тер тоот тодлгдад, дуучнриг негдүлҗ, тиим нег төсв кесн болхнь гиҗ белдсн биләв. Үүрмүдләрн күүндәд, зунар, эдн амрлһнд бәәсн цагла цуглрад, ду болһниг шүүҗ авад, экләд белдвидн. Тиигәд цугтад таасгдад, бүкл үүлдвр көгҗмин халхарн ямаран болхнь йилһрәд ирв. Эн белдсн кергиг бүтн кевәр күцәхәр кесг марһанд, мөрән шүүврт орлцхар эрлһ орулҗ өгсн биләвидн. Аштнь Әрәсән Президентин мөрә шүүҗ авад, йосндан белдврән эклвидн».

Театрализованн эн үүлдвриг белдхләрн көгҗмиг, дууг хоорнднь залһҗ нег бүкл зург болхднь үг кергтә бәәснь медгдв. Хальмгудын ут тууҗиг нег часин кемҗәнд орулҗ, үгин болн дууна дөңгәр медүлхд амр болсн уга. Үгин товчтаг, чинртәһинь олхд, түрүләд тууҗин туск үннь 15 халхта болв, дарунь белдврин йовудт тер олн үгәс чинртәһинь олҗ, хасврин ик көдлмш кегдснә тускар, эн туст Геннадий Корнеевин дөң ик чинртә болсинь режиссер Алексей Сарангов темдглв.
Номт, Хальмг Таңһчин Толһачин селвгч Геннадий Корнеев үүдәгч эн багин үүлдвр тууҗд орх чинртә гиҗ үнлв. Таңһчин Толһач Хаска Бату көгҗмин театрализованн эн үүлдвриг соньмсч хәләһәд, артистнрин үүлдвриг үнлснә тускар Геннадий Батырович темдгләд, эн көдлмш цаарандан кегдх, хальмг сойл цагин йовудас үлдлго шин тоотыг олзлҗ делкән сойлын кемҗәнд ирлцҗ йовх зөвтәһинь заав.

Хальмг ик сурһулин «Моңһл келтнрин сойлын зөөр» гидг нарт-делкән номин цутхлңгин һардач, филолог номин доктор Евдокия Хабунова шин эн коллективин үүлдвриг тууҗин халхас, улсин авъясмуд ямаран кевәр хадһлгдҗ күцәгдсинь шинҗлҗ, дууч болһна дууна тускар эврә тоолвран медүлв. Хальмг улсин заң-авц авч өссн баһчуд эн үүлдвр күцәснь медгднә, гиҗ номт кесн кергинь өөдән үнлв.

Хальмг ик сурһулин хальмг болн дорд үзгин филологин күрәлңгин һардач Мингиян Алексеевич Лиджиевин тоолврар, дууна болн көгҗмин халхар әмтнд омг өгсн соньн нәр-наадн бүрдәгдсмн. Баһчудт үлгүр болх, төрскн тууҗан медҗ авхд, дууна болн көгҗмин эрдмлә таньлдх арһ эннь өгчәнә. Хальмг телеүзлин шеф-редактор Тамара Надбитован келсәр, әмтн дунд ик тааслт олсн эн театрализованн көгҗмин үүлдвриг эдн бүклднь бичҗ авад үзүлхәр белдҗәнә. Элстин әмтнәс таңһчин селәдәр бәәх әмтн эн соньн болн ик чинртә үүлдвриг үзх зөвтә. Нәәмн көвүнә дуулсн дуд, татсн көгҗм улсиг хамцулсн болв.

Үйнриг залһсн эн керг-үүлдврин чинрнь йир ик болҗахинь НТК-н шеф- редактор Мукөвүнә Цаһан темдглв. Төрскн келән даслһнд, тууҗан медҗ авхд, хальмгуд Әрәсән тууҗд ямаран ик орм эзлҗ, өмн үзгин меҗәһинь бат кевәр харҗ йовсиг медҗ авхд, ут тууҗин йовудт зуг улсин билгин зөөр болн авъясмуд әмтиг хамцулдгинь медүлснь ик чинртә сурһмҗ болҗана.

«Өөрднр тууҗин йовудт. Әрәсәлә мөңкинд хамдан» гисн нерәдлһтәһәр давсн концерт таңһчин сойлын җирһлд ик чинртә йовдл болҗ, өдгә цагин йовудт хальмг көгҗм болн дууна эрдм цагин йовуд дахад шин хаалһд орҗахин тускар «төгрг ширән» сүүриг һардҗ давулсн Евгений Бембеев товчлгч үгдән келв.
Өрк-бүл, үрн-садн, төрскн һазр – энтн җирһлин һол үндсн мөн. Цуг энүг дуундан үзүлҗ чадсн тана билгтнр чик хаалһар делгрҗ йовна, – гиҗ концертин хөөн хәләһәчнр тоолврарн хувалцв. Өвкнрин зөөриг зүркндән хадһлад, шин өсч йовх үйнртән медүлснь ик чинртә көдлмш болҗана.
Таңһчин өдгә цага үйин билгтә баһчуд хальмг сойлын туган өргәд, делгрлтин шин ишкдл кев. Зам хаалһнь цаһан болтха!

Галина ХЕЙЧИЕВА

Видео