Шүлгүднь җирһләр деврнә

31-01-2023, 19:16 | Общество, Таңһчин зәңгс

Төрскн келн – өвкнрәс ирсн мана аһу ик зөөр. Эндр мана келн баһар соңсгддг болад ирв. Келән өргәд-өөдлүлх, сәәхрүлх кергтә, үгин хоорнд эврә келәрн неҗәд-хошад үгмүд орулад келәд бәәхлә, кен болв чигн медмҗән угаһар дасад авчкхмн болҗана, – гиҗ хальмг-өөрдин нертә шүлгч, төрскн келндән хару Осорин Утнасн келнә.

Хальмг улсин тууҗд һашута чигн, байрта чигн кесг йовдл учрв. 1771-ч җилд Увш хан Иҗл көвәд бәәсн хальмгудыг дахулҗ авад һарсн Ик нүүдл зовлңта йовдлмудын негнь болҗана. Хойр әңглҗ салһснас авн 200 зун үлү җилин туршарт Хальмгин болн Шинҗәнә хальмг-өөрднр хоорнд бат залһлда бәрх арһ уга билә. Зуг «цаг негәр бәәдмн биш, негт цаснд түүмр шатдмн» гидгәр, 90-ч җилмүдт Китд болн Әрәсә хойр нутгин хоорнд залһлдан дәкнәс тогтад, Хальмгин болн Шинҗәнә өөрд-хальмгуд хоорндк хәрлцә сергәх таал учрв. Тер 1990-ч җилмүдин эклцәр Хальмгур Шинҗәнәс кесг өрк-бүлмүд ирв. Тедн дунд Осорин Утнасн авальтаһан Моңһл Улсар дамҗад, Хальмгт ирҗ бүүрлсн болҗана. Минь эн җилд Утнасн Хальмгт ирәд һучн җил болв. Дәкәд болхла эн җил «Теегин герл» седкүлин халхст болн «Хальмг үнн» газетд түрүн болҗ Утнасна шүлгүд барлгдснас авн 20 җил болҗана.

Осорин Утнасн Китдин Шинҗәнә Эрән Хәврһ нутгт 1964-ч җилд һарсмн. 1987-ч җилд Шинҗәнә багшин Ик сурһулин келн-утх зокъялын дацң төгсәснә хөөн Үрмч балһснд багшар көдлҗ йовсмн. Үрмчд бәәсн цагтан Шинҗәнә «Өрин цолмн» гидг седкүлд болн «Шинҗәнә өдрин соньн» гидг газетд түрүн шүлгүднь барлгдҗала. 1993-ч җилд Утнасн Хальмг Таңһчур өрк-бүлтәһән ирснәс авн хальмг бичәчнрин үүдәсн шүлгләнлә болн түүкләнлә таньлдад, өдгә цага Хальмгин урн-үгин зокъялын җисәнд сүзгән өгч орлцсмн.

Осорин Утнасна шүлг болһнь салу чинр-утхта болна гиҗ келх кергтә. Өдгә цагт Утнасн Әрәсән орн-нутгин иргн болдг болв чигн, төрскн нутган кезә чигн мартлго, эн хойр ик орн-нутгин хоорндк йоста «урн-үгин тагт» үүдәсн күн болҗана. Шинҗәнә өөрд болн Әрәсәд бәәдг хальмгуд нег келтә, нег келн-улс болдг! – гиҗ Утнасн даңгин келнә. Энүг иим нег шүлг герчлҗәнә.

Үрмч Элст хойрм

Олн зун җилдән
Оңдан нутгт бәәләвидн.
Уул хальмг отган
Ухандан хадһлҗ йовлавидн.
Һазр хол болвчн
Һарсн төрскән мартшгов.
Үрмчд, Элстд бәәсн
Үүрмүдән би геешгов.
Тяньшань уулын хормаһар
Тааста өөрдм бүүрлнә.
Дөрвн зүсн малмуднь
Дурндан тарһлҗ идшлнә.
Көк теңгсин көвәһәр
Кишгтә хальмгм җирһлднә.
Иҗл һолын эргнд
Инәдн, наадн ниргнә.
Тяньшань өндр болвчн,
Таньл үүртән әәлчлнә.
Хаалһ хол болвчн,
Хальмг цәәһән уулдцхана.
Улан чирәһәрн үзлцҗ,
Үрмчәр әәлчлҗ бәәнә.
Уста нүдәрн хәләлцҗ,
Элст балһсар гиичлнә.
Ут дууһан дуулад,
Учрта төрлән тосна.
Көгтә домбран цокад,
Күндтә садан күндлнә.
Үрмч Элст хойрм
Үзмҗәр сәәхн балһсд.
Үүрмүдин элгүдин бәрлдәг
Үрглҗд холвдг тагт.

Осорин Утнасн шүлгүдин заагт Хальмг болн Шинҗәнә йиртмҗин хальмг-өөрдин заң-авъясин, җилин дѳрвн цагин туск, элгн-саднд болн үр-иньгүдт нерәдсн шүлгүд олн бәәнә. Бас мана өөрдин тууҗд, кезәңк цагт болсн йовдлмудт, ухани-шагшавдын чинртә зөөрт болн нань чигн төрмүд Осорин Утнасна урн-үгд шиңгрсмн. Энүнә тускар шүлгч йир гиигн, сәәхн келәр бичнә.

Утнасн-эгч бичәч, шүлгч болсн деерән кесг номин көдлмшин түүрвәч болҗана. 2010-ч җилд барас һарсн «Шинҗәнә өөрдин шүлгләнә товч хураңһу» түрүн болҗ хальмг умшачнриг өдгә цагин Шинҗәнә хөр шаху бичәчлә, өөрднрин келн болн урн зокъялын үүдәврмүдлә таньлцулв. Тегәд Хальмг Таңһчд Шинҗәнә өөрднрин утх-зокъялын туск шинҗллһнә эн хураңһу йир соньн болсмн. «Дусал нииләд дала болна» гидгәр тавн җил болад Осорин Утнасн «Шинҗәнә өөрднрин болн хальмгудын домгуд, домг-үлгүрмүд, амн үгин тууҗс: әдлцүлгч болн дүңцүлгч шинҗллһ» гидг номин көдлмш кесмн. Эн дегтр аһулһарн, көдлмшин ашар маш соньн болн өвәрц болдмн. Цааранднь чигн номин халхар Осорин Утнасн кесг соньн шинҗллтс кех маһд уга гисн ицл төрнә.

Өдгә цагин Шинҗәнә өөрдин урн зокъял болн Иҗлин хальмгудын урн зокъял эртни тууҗин үйд нег экәс эклцән авсмн. Тер нег экнь болхла – олн-улсин амн урн-зокъял мөн. Тедү мет өөрд улсин санан-седкл, заң-заңшал, улсин туульс, олн-әмтнә дуд, үлгүрмүд, домг, йөрәл, магтал болн нань чигн кев-янзар үүдәгдсн соньн үүдәврмүдәр иш кеҗ Осорин Утнасн эврә урн үгин шүлгләнд олзлҗ, эврә санан-седкл, үзл-ухаг ил медүлҗәнә.

Одахн Утнасн мана редакцд шин шүлгән илгәсн билә. «Бер» гидг шүлгиг мана умшачнрин оньгт тусхаҗанавидн. Эн кевәрн Шинҗәнә өөрдин болн Иҗлин хальмгудын шүлглән дала һатлад, мадниг өөрдүлх болтха!

МАНҖИН Намру

Видео