Зерлг мґрдиг чадмгар сурєдгнь...

09-02-2023, 11:39 | Общество, Таңһчин зәңгс

Нер єарсн зурач Илья Репин «Хол ґґрхн» гидг тодлврин дегтртін хальмгудын тускар бас бичлі. Эн 1844-ч љилд Чугуев балєснд єарсмн. Эн бичкн балєсн ґвірц болсмн. Юњгад гихлі тенд улан залатнр олар бііршллі. Тегід терўг нам «Хальмгин» гиљ неріддг билі. Чугуев балєсна сўлдиг тўрўн авгтан хойр хальмг ўлд кеерўлдг біісмн.

Илья Репин ґсљ-боссн кўч-кґлсні селінд хальмгуд ниитієір біілі. Мана улан залатнр малын арсиг сіінір иділдгірн туурсмн. Тедніс талдан келн-імтн чигн соньн эрдминь сіінір дасад авсмн. Кесгнь губерньд болсн марєанд диилід, эн эрдмір хамгин сін болљ ончрсмн.

Зерлг мґрдиг чадмгар сурєад, терўг эвтієір ундг хальмгудын билг-эрдм Илья Репиниг бичкнднь бас икір ґврўлсн бііљ. «Хальмгин болн мґрні седклнь негн» гиљ нер єарсн зурач келсн болдг.

Эцкнь таньл-ўзлтієін мґрд хулддг бііљ. Хавр болєн тедн зерлг мґрд авч ирдмн. Тењгсин байн хазгудын адунд љилин эргцд дала тґл авдмн. Тедн баахн мґрдиг кимдір хулддг біісмн. Болв мґр унад, тедниг єурвн зууна дуунад кґґєід, хґґннь сурєлєн зґвір кўнд керг билі. «Хальмгудын дґњ угаєар бидн юм кељ чадшговидн», – гиљ тер цагт И.Репині эцкнь келдг бііљ. Тер ўгмўдиг кґвўнь сіінір тодлсмн. Эндр бидн деер заагдсн нерті зурачин дегтрин тасрхаг мана умшачнрин оньгт тусхаљанавидн.

«…Мана геріс хол биш хашалсн ґргн тегш єазрт бат бахн булата билі. Тиигірін аду кґґљ орулад, зерлг мґрдиг сурєдг біісмн. Мґрд чочхларн булњгур темцід, тенд цуглрдг билі. Толєаєан саљн бііљ, ардк кґлірн єазриг малтад, холагшан хайдмн. Нам биш ґґрієўр йовсн улсин чирід чигн кўрдг билі. Єал нўдті, сўркі хорљњнлєта догшн мґрд «мусла» ідл болдмн. Теднўр ґґрдхд йир іімшгті – алчкх!

Болв хальмгт тґгрглід цуглулсн цалм єартнь белн біідмн. Деесн, моєа мет, темдглсн мґрні толєаєур нисні, дарунь дигті кўзўнднь орагдхла, «мус» біргдні. Хальмг ут цалмиг бахнд батлљ бооєад, зерлг мґриг арєул адунас йилєљ авад, хашан тґвд татна. Тер саамд хальмг мґрнд бўлін ўгмўд келід, магтад, тґвкнўлхір седні. Болв мґриг хашан тґвд ґґрдўлљіх саамд энтн улм догшн болна, єірідні, ардк кґл деерін зогсна, тиирні, деесиг таслхар седні. Тиигхлі мґрні хамрас єал падрљ єарсн болна.

Бахн кўртл хол биш билі. Мґрн нег дікљ єірідід, ардк хойр кґл деерін зогсв. Болв хґґннь тохняд, єазрт буухла, хальмг генткн мґрн тал гўўєід, кўзўєинь теврід, батар атхв. Эн эвинь олљ, мґрн деер мордад авв. Мана кґдлічнр мґрні делиг бірід, ґмнк хойр кґлинь цокв. Тиигхлі мґрн ґвдглљ суув.
Кґдлічнр мґрн деер эміл тівв. Гесн дораєурнь ґргн сур татад батлв. Дарунь тедн хазар авч ирв. Мґрнд амєа зўўв.

– Цалмиг авч хайтн! – гиљ хальмг заквр ґгв.

Кґдлічнр мґрні кўзўг цалмас сулдхад, тер дарунь гилті єарад гўўв. Мґрн ірі кииєін авад кевтв, деернь хальмг сууна.
Хальмг маляєарн дайлв, мґрн кґл деерін босв. Генткн эн моєа кевті єотьхлзв, нааран-цааран гўўєід, мґрчиг унєаєар седв. Эн єірідв, ардк кґл деерін босв, зґґљ эс дассн ацаг єазр деер хайхар шунв. Хальмг мґриг хойр кґлірн дарад, хашан ик ўўднўр темцв. «Ик ўўд сектн!» – гиљ хальмг хіікрв. Маля аєарт љињнв, мґриг хойр таласнь цокв. Мґрн ґмірін єірідв, ик ўўднўр довтлв. Хальмг терўг урмдулхар улм чањєар хіікрв, дунь уульнцсар тґгілід, ґ-моднд кўрч соњсгдв. Йовсн імтн икір ііцхів, гергд бийін кирслв, бичкдўд чишкв. Хальмг, нисљ йовх љид мет, ик хаалєар кўчтієір довтлв.

Дґрвн час давсна хґґн хальмг хірў ирв. Мґрнь икір цуцрљ, кґлрљ, толєаєан дорагшан кељ, делнь кўзўнд наалдљ. Хальмг тґвкнўн сууна, єанзан тачана. Сін сурєлєн! Кўчті мґрн болх!».

Видео