Сталинградын харсач Очра Эрнҗән

Келн-улс болһнд эврә цергә туурмҗин диилврин санл үйәс үйд күргҗ медүлгдәд йовдг. Эннь Төрскнә төлә делдсн диилвр болҗана, эн саамд келн-улс болһна төрскнч седклнь, цергә зөргнь, залу-зөрмг бәәдлнь лавтаһар иткүлгднә биший. Эн җил мана орн-нутгт Төрскән харсгч Алдр дәәнд диилвр бәрснә 80 җилин өөн өргнәр темдглгдхмн. Дииләчнрин үйин баатрмудын негнь КАССР-ин Деед зарһин гешүн Очра Эрнҗән бәәсмн, эн Сталинград балһсиг хортнас харслһна догшн дәәлдәнд орлцад, Мамаевин өөдмд әмнәсн хаһцсн болдг.

Очра Эрнҗән 1913 җилд Баһ Дөрвдә района Баһ Бухс селәнд Очр болн Җирһл Очировихнә угатя өрк-бүлд һарсмн. Лиҗ ахта болн Муутл Корна хойр дүүтә Эрнҗән дунд сурһулян төгсәснә дару юристин халхар сурһуль сурв. 1938 җилд болхла комсомолын селвгәр Хальмг АССР-ин Деед зарһин зарһчд батлгдсмн.
Тиигҗәтл удан боллго Төрскән харсгч Алдр дән эклхлә, эн зарһчин үүлән зогсаһад, Советск Әәрмин зергләнд орв. Энүг болн дәәнд мордҗасн наадк баахн көвүдиг нег һазра улснь селәнә зах күртл үдшәһәд, әмд-менд хәрҗ ирхинь дурдв. Баахн салдсиг 13-ч гвардейск дивизин нер һарсн 39-ч гвардейск полкин командирин дарукд батлсн бәәҗ. Эннь Советин Союзин Баатр генерал-майор Александр Родимцевин һардврт зөргтә кевәр дәәлдсн Гвардейск полкин Ленинә, Суворовин болн Кутузовин орденмүдәр ачлгдсн Улан Тугин 13-ч Полтавск дивизь бәәсмн. 62-ч әәрмиг болхла генерал-лейтенант Василий Чуйков һардҗ йовсн мөн.
1941 җилд 13-ч гвардейск дивизь Сталинград балһсна шидр бәәршлсмн. 1941 җиләс авн 1942 җилин һаха сар күртл эн дивизь залу-зөрмгәр дәәлдсн болдг. 1942 җилин лу сард болхла, эн дивизь 13-ч әәрмин ханьд цергә керг-үүлдвр болҗасн һазр тал темцв. Фронтас Эрнҗән зуг хая-хая эврәкстән бичгүд илгәхләрн, цергә бәәдл-җирһлин тускар ахрар бичдмн. Хәрнь, ик зуудан өрк-бүлин кергүдин, өөрхн улсин тускар икәр соньмсдг бәәсмн. Мана әәрм эрк биш диилвр бәрхин тускар бичгүдтән бичәд, эврә отг-әәмгән санад гейүрҗәхән медүлдг бәәсмн.
Дәәлдәнә завсрт Очра Эрнҗән наадк дәәчнриг урмдулад, омг үүдәдг билә, коммунистнрин болн комсомольцнрин хургудт дәәчнриг партин зергләнд болн партин гешүдин кандидатнрт суңһҗ авлһна кергт шунмһаһар орлцдмн. Сән седклтә, зөргтә, дамшлтта баахн салдсиг хамдан дәәлдҗ йовсн үүрмүднь болн командирмүднь чигн бас күндлдг бәәҗ. Олнд үлгүр-үзмҗ болсн дәәчиг кесг дәкҗ өөдәнәр ачлсн мөн.
1942 җилин така сарин 2-т «Хооран цухрх зөв уга!» гисн заквр ирхлә, Эрнҗән эврәннь аваль Ашката Кермнд бичг бичәд, Сталинградск догшн дәәлдәнәс әмд һарх уган туст маһдлҗахан медүлҗ. Дигтә тер кемд эднә дивизь Сталинградыг харслһна цергә эв-арһсиг дасчасмн. 1942 җилин һаха сарин чилгчәр болхла, өдгә цагт нер һарсн Павловин Гериг харсх заквр ирсн болна. Хортна өмнәс цуг халхар дәврхәс урд эн дивизь Иҗл һолын көвәһәр өргндән хойр зун-һурвн зун метр аһу һазр эзлҗәсмн.
1942 җилин һаха сард Сталинградск фронтыг һардҗасн генерал-полковник Андрей Еременко В. Чуйковд җиңнүләд, яһдг болв чигн балһсна өмн үзгт бәәдг усна портыг харсхин туст заквр өгсн бәәҗ. Эн амр биш даалһвр күцәхин төлә 13-ч гвардейск дивизь тиигәрән йовулгдв, энүнә ханьд арвн миңһн салдс дәәлдҗәсмн. Тегәд генерал А. Родимцевин цергә әңгүдт Иҗлиг һатлад, Ар үзгин Кавказин талас Сталинградур өөрдҗ йовсн немшин 71-ч йовһн дивизиг болн Мамаевин өөдм һазриг эзлхәр седҗәсн хортна 295-ч йовһн дивизиг зогсах онц даалһвр өггдсн болна. Балһсна өмн үзгт полковник Дубянскийин һардврт 35-ч гвардейск дивизь бас дәәлдҗәсмн.
Һаха сарин 16-д 24-ч немшин танкин дивизь өмн үзгин төмр хаалһин вокзалыг эзләд, барун үзг тал темцв. Эднә өмнәс танкин болн теңгсин йовһн цергүдин дәәчнр дегц босад, хортыг хамх цокв. Минь энд 1942 җилин һаха сарин 17-д болсн догшн дәәлдәнд Очра Эрнҗән Сталинградыг харсч йовад, әмнәсн хаһцв. Коммунистын, эцкин, авалин болн көвүнә әрүн даалһвриг эн үлгүр-үзмҗтәһәр күцәһәд, залу-зөрмгән иткүлсн болдг. Очра Эрнҗән Аһш балһснд Мамаевин өөдмд оршагдсмн.
Энүнә командирнь өөрхн улстнь бичг илгәхләрн, Очра Эрнҗән политикин төрмүдәр командирин дарук болад, эгл салдсмудт орн-нутгт болн нарт-делкәд учрҗадг йовдлмудын тускар тодрхаһар цәәлһсн деерән эднд үлгүр болҗ, түрүн зергләнд дәәлдәнд орлцдгинь онц темдглсн билә. Зөргтә дәәчин жичнь Очра Санлын Эрнҗән өдгә цагт бас юристын халхар үүлдҗәнә. Бичкндән эцктәһән хамдан Мамаевин өөдмд одсна тускар эн бүләнәр тодлна. «Цергә Туурмҗин хорад орад, бидн һашудлһна талвңд күрвидн. Эн хораг төгәләд, 34 улан туг делсчәхинь үзвидн, деернь Сталинградск дәәлдәнд әмнәсн хаһцсн дәәчнрин нерд бичгдҗ. Эцкм намаг мини аавин нерн бичгдсн туг тал өөрдхҗ үзүлв. Минь тиигхд мана өрк-бүл Төрскнә алдр тууҗла батар залһлдата болҗахинь сәәнәр медләв,» - гиҗ баахн көвүн бахтсн бәәдл һарв.

Шагҗин Любовь