АМН ЗОКЪЯЛЫН ШАЛҺАЧ

Хальмг ик сурһульд номт, доцент, филолог номин кандидат – Сарңга Владимир һучн җилдән көдлҗ, нерән мөңкрүлв.. Номһн, җөөлң заң-бәрцтә, үнн-чик, һольшг цаһан седклтә, әмтнлә ээлтә, билгтә, чадмг, багш-номтиг эс меддг улс ховр болх. Эврәннь цецн ухан-билгәрн, медрләрн Хальмг Таңһчд, Әрәсәд, Һазадын орн-нутгт олн эрдмтнр дунд тоомср эзлсн номт бәәснь мөн.

Владимир Трофимович 1950 җилин мөрн сарин 7-д Омск мүҗин Москаленск района Николаевск нертә селәнд Сарңга Трофимин өрк-бүлд ууһн көвүн болҗ һарв. Уңг-тохмарн эдн Богд уулас эклцтә, богд гегән бурхта, богд шевнр тохмта, Баһ Дөрвд үндстә, буйнта ут наста, Богдахна әәмгин, баамһуда арвна улс мөн.
1957 җиләс авн Владимир Трофимович Целинн района Булһн селәнә дунд сурһульд сурсмн. 1967 җилд сурһулян төгсәһәд, эк-эцкдән, дорас өсч йовх тавн дүүнртән нөкд болх кергтә болад, Владимир Трофимович Хар Булг селәнд ирәд, малын ард көдлнә. 1969 жилд эн Элстд ирәд, «Одн» заводт токарь болҗ көдлв. 1969-1971-ч җилмүдт Читинск мүҗин Петровск-Забайкальск балһснд «ВВС» гидг әңгд церглнә. 1971 җилд цергәс бууҗ ирәд, хәрү Элст балһсна «Одн» заводт токаряр цаг зуур көдлсмн. Тер җилд Владимир Трофимович хальмг ик сурһулин келн-бичгин дацңгин хальмг әңгин оютн болад, багшин мергҗләр сурсмн. 1977 җилд сурһулян төгсәснәннь хөөн Владимир Трофимович Көтчнрә района Шаттан дунд сурһульд хальмг келнә болн утх-зокъялын багшар нег сар көдлҗәһәд, һардачин дарукнь болҗ көдлнә. Владимир Трофимович багшин көдлмштән ухан-седклән, сүзгән өгч шунҗ, ямр чигн даалһвриг дигтә-тагтаһар, сән кевәр күцәҗ, чирмәҗ йовсмн. Тегәд багшнр болн района ахлачнр Владимир Трофимовичиг һардачд батлна. Һундл төрхд, 1978 җилд Владимир Трофимовичин эцкнь гемин зүүләр сәәһән хәәҗ, тегәд экин сурлһар тер җилд эн төрскн нутгтан хәрҗ ирәд, Хар Булгин дунд сурһульд хальмг келнә багшар болн һардачин дарукар көдлв. 1981 җилд Сарңга Владимирт КНИИФЭ-д (өдгә цагт КНЦ РАН) амн зокъялын салврт номин сегләтр болҗ көдлх үрвр кенә. Тер цагас авн Владимир Трофимович амн зокъялын седвәр соньмсч, номин үүлд йосндан орад, кесг таңһчин болн нарт-делкән номин чуулһна көдлмшт шунмһаһар орлцад, амн зокъялын седвәр эврәннь кесн илдкләрн номтнриг соньмсулла. Амн зокъялын номин халхар судлдг номт болхар седәд, медрлән өөдлүлхәр 1985-1988-ч җилмүдт Владимир Трофимович Әрәсән номин академин нарт-делкән утх- зокъялын күрәлңд аспирант болҗ сурһуль сурна. Энүнә хөвәр номин һардачнь нарт-делкәд ик нертә номт, Әрәсән номин академин гешүн-корреспондент, филолог номин доктор, профессор, Хальмг Таңһчин ачта номин үүлдәч Виктор Михайлович Гацак болла. Аспирантурт Владимир Трофимович «Калмыцкие волшебно-героические сказки» гидг диссертацин седвән бичҗ күцәһәд, 1990 җилд терүгән харсад, филолог номин кандидатын цолта болсмн. Номт В.М. Гацак Владимир Трофимовичиг хамгин сән шев гиһәд даңгин өөдән үнлдг бәәҗ. Кесг мана хальмг номтнр Владимир Трофимовичин арһар, сүв-селвгәр В.М. Гацакла таньлдад номин хаалһднь орулснь худл биш.
Терүнә хөөн цааранднь нег җил КИОН-д (КНЦ РАН) көдлҗәһәд, 1992 җилд хальмг ик сурһулин «Центр развития калмыцкого языка и культуры» гидг төвд көдлсмн. 1994-2020-ч җилмүдт Хальмгин ик сурһулин хальмг келн-бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин күрәлңд багшар көдлв.
Һучн һар җил Владимир Трофимович номин болн багшин хаалһар чидлән нөөлго көдлҗ йовла. Номин халхар күцәсн шинҗллтс тооһарн дөч һар өгүлл, методическ дөңцлмүд, дегтрмүд болад, чинрәрн гүн учр-утхта болна. Тедн дунд һурвн үчүкн сурһлһна дөңцлмүд – «Калмыцкое народное поэтическое творчество. Сказки», «Калмыцкое народное поэтическое творчество. Фольклористика», «Кел өргҗүллһнә дадлһна көтлвр» мөн. Эн дөңцлмүд һанцхн хальмг биш талдан чигн келн-бичгин ухана мергҗләр сурчасн оютнрт болн багшнрт туста болхнь маһд уга. Номт кесг җилин туршарт ном шинҗллһнә көдлмшән гүүдүлҗ, билгән делгрүлҗ йовсмн. Багш нәрн шинҗтә, гүн чинртә кесг соньн номин дегтрмүд бичәд барлла. «Фольклор калмыцкого народа», «Калмыцкие народные сказки», «Поэтика и стиль калмыцкой богатырской сказки». Эн номин дегтрмүдтән Владимир Трофимович амн-зокъялын туулин төрл зүүлин янзиг шалһҗ, учр-утхинь судлҗ, шишлң номин шинҗллһнә аһуд орулҗ хәләсмн. Туулин туск нарт-делкән номтнрин судллһна көдлмшин ашинь хәләһәд, зәрмслә зөвшәрәд, эврәннь гүн шинҗллһнә ухан-тоолвран бас үзүлҗ батрулсмн. Номт кесг җилмүдт медрлин көрңгәс цуглулсн материалмудан ухан-тоолвртан орулҗ, диг-дараһинь кемҗәләд, умшачнрт соньн дегтрмүд белглсмн. Хальмг амн зокъялыг судллһна тууҗд, барас һарсн эн дегтрмүд, нег үзмҗтә гисн тәвцнь болснь маһд уга. 2017 җилд номт «Калмыцкие народные сказки» гидг соньн ик өвәрц дегтриг барт белдҗ, болв терүгән барлҗ чадсн уга.
Владимир Трофимович наснаннь туршарт хоршаҗ авсн билгән, ухан-күслән, багшин мергҗлтән седклән тәвҗ, урмдта, күцәмҗтә кевәр һучн җилдән хальмг ик сурһульд багшар көдләд, оютнрт хальмг утх-зокъялын болн амн зокъялын кичәл зааҗ өглә. Номин халхар чигн билгән агсҗ, багшллһна көдлмшән номин үүллә хамднь зүүцүлҗ эркн күцәҗ йовла. Энүнә сурһсн сурһульчнр өдгә цагт дамшлтта хальмг келнә болн утх-зокъялын багшнр, седкүлчнр, сегәтнр, номтнр болҗ үүлдҗ йовна, багшин нериг өдгә цаг күртл мартл уга, чееждән хадһлҗ бәәнә.
ЛИҖИН Мингиян,
Хальмг келн-бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин күрәлңгин һардач
Зургт: түрүн зергләнд зүн таласнь Сарңга Владимир