Хәәртә дуулврин дүүрәнд

Хальмгт төрскн келнә өдрлә ирлцҗ келн улсин җирһлд ончта чинр зүүҗәх йовдлмуд болҗана. Хол өвкнрәс маднд зөөр болҗ заягдсн «Җаңһр» баатрлг дуулврин 585 җилин өөн темдглгдҗәнә. Хальмгудын хәәртә дуулврин өөнд нерәдҗ, олн керг-үүлдвр күцәгдҗәнә.
Элстд Һаха сарин 5-д «Җаңһрин» 585 җилин өөнд нерәдсн керг-үүлдврмүд болҗана. Улсин үүдәлтин таңһчин герт «Джанһрин сө» («Ночь Джангара») гидг үүлдвр эклв. Нааран ирсн әмтн җаңһрчнрин дуулсн дуудыг соңсад, хальмг улсин урн үгин зөөрин чинринь медҗ авв. Иргчин тускар ухалҗ мана өвкнр иим гүн утхта, келни сәәхн янзта үгин ниилсн даршлһта үүдәвр үүдәснднь әмтн дәкн нег бахтв.
Урднь мана өвкнр дуулҗ йовсн авъясар бөлгүдиг бүклднь соңсхҗ җаңһрчнр дуулҗана. Кезәнә үвлин ут сөөднь аавнр-ээҗнр иигҗ соңсч йовсн болх гиҗ сангдна. Эн асхн төрскн келндән хару олн күн цуглрҗ тууль болҗ тохрсн цагиг тодлв. Җаңһрин бөлгин дуунд теегин салькн шуукрсн болҗ, мөрд довтлҗ йовх ә соңсгдҗ, баатрмудын бат ишкдлиг дахлдҗ үлдин ә һарсн болҗ, әмтн Бумбин оран харсчах баатрмудын дүриг шинәс сергәсн болв.
Хальмгин җаңһрчнр Очр-Һәрән Андрей, Манҗин Баатр, Тербатын Очр нань чигн келмрчнр эн өдр «Җаңһрин» бөлгүдлә әмтиг таньлдулв. «Җаңһрин сө» гидг керг-үүлдвриг таңһчин сойлын болн зуучллһна министерствин болн «Сумеру» гидг олна бүрдәц энүг бүрдәҗәнә. «Җаңһрин сө» гидг асхд һаха сарин 10-д Ик Царңгд, һаха сарин 12-т Городовиковскд, һаха сарин 13-д Яшалтад, һаха сарин 17- д Садовое селәнд, һаха сарин 19-д Комсомольскд, һаха сарин 20-д Яшкуль селәнд җаңһрчнр әмтнлә харһҗ, җаңһрин бөлгүдиг дуулҗ өгхмн. Эн керг-үүлдврмүд райодын сойлын гермүдт болхмн.
«Җаңһрин» өөнд нерәдсн төгрг ширән сүүр болв. Терүнд номтнр, җаңһрчнр, келнә билгтнр, олна үүлдәчнр, сойлын көдләчнр, сурһульчнр орлцв. Хальмг улсин урн үгин алдр үүдәвр болгч «Җаңһр» Әрәсән сойлын зөөрин тоод орулгдсн бәәнә. Хальмг Таңһчин Толһач Хаска Бату келсәр, эн җил Хальмгт болҗах ик чинртә йовдлмуд дунд «Җаңһрин» 585 җилин өөн зөвтә орман эзлҗәнә. Хальмгудын өрк-бүл болһнд эн дуулвр хәәртә үүдәвр. Мана Хасиковихнә бүлд чигн тиим билә. Мини хамгин дурта баатр Арслңгин Арг Улан Хоңһр билә. Тер кевтән эн баатриг ода күртл күндлнәв. Цань уга зөргтә, төрскн нутган харсхдан даңгин бәәдг эн баатрт «Җаңһрин» хойр бөлг нерәдгдсн бәәнә. Элстүр ирҗ йовх әмтиг балһсна захд тәвгдсн Хоңһрин бумб тосна.
1908 җил Очра Номт жаңһрч Ээлян Овлала таньлдсмн. 1910 җилд Очра Номт профессор Владислав Котвичла хамдан җаңһрчас арвн бөлг бичҗ авад, дегтр кеҗ барлсмн. Хальмг улсин сойлын алтн зөөр болсн үүдәвр тиигҗ хадһлгдсн болдг.
Мана аавнр болн ээҗнр 1940 җилд «Җаңһрин» 500-н җилә өөн темдглсинь тодлна. Тиигхд җаңһрчнр Мукөвүнә Басң, Лиҗин Төлтә, Шавалин Дава, Җанахан Җугулҗан болн нань чигн җаңһрчнриг соңсч йовсмн. Тер нертә җаңһрчнрин авъясмудыг эндрк келмрчнр цааранднь делгрүлҗ йовна. Номтнр шинҗллт кеһәд, «Җаңһрин» хөрн нәәмн бөлг бичҗ авч. «Җаңһриг» шинҗллһнә цутхлң секгдсн үүлдҗәнә. Җаңһрчнр болн келмрчнр Цугәрәсән болн нарт-делкән кесг марһаст орлцҗ хальмг баатр дуулвриг цуг һазрар тархаҗ йовна. «Җаңһриг» хадһлҗ, иргч үйнртән үлдәхин төлә эндрк үйнр цугинь кех зөвтә.
«Җаңһрин сө» гиҗ нерәдгдсн керг-үүлдвр цуг таңһчин әмтиг негдүлҗ, өвкнрин сойлын зөөрин үйнриг залһгч күчинь медүлҗәнә.
УШКАНА Сувсн