Элст – теегин сувсн

Мана таңһчин хотл балһсн эн өдрмүдт 160 җилин өөнән темдглҗәнә. Элст балһснд ик-бичкн уга дурта болн эңкр болҗ, дуундан орулна, шүлгүдтән магтна. Альд йовв чигн бидн дурта балһсан тодлҗ, нааран хәрҗ ирхәр зүткнәвидн. Мана балһсн кемҗәһәрн бичкн болв чигн күн болһна зүркнд онц орм эзлҗ, чидл-омг өгдг һазр болна.
Кесг җил хооран Элст гидг салад эң-зах уга теегт мана балсһн бүрдәгдсн болдг. Мана өвкнр бәәршлх орман ик даавртаһар шүүҗ авад, малын идг сән, уста-өвстә һазр олҗ авдг бәәсмн. Тегәд Элст гидг салад Манц һолар малан идшүлҗ хальмг улс энд бүүрлсмн. Салан зүн таласнь элстә һазр бәәҗ, тегәд Элст гидг нерн учрсмн.
1845 җилд ө-шуһу модна департаментин шиидврәр мана теегт модд суулһх шиидвр авгдсн бәәҗ. 1853 җилд Элстин сала-сартгудар урһа модд эклҗ суулһгдв. Өдгә цагт эн «Иньгллт» паркин орм болна. Элстә, хагсу болн салькта һазрт нигт модд урһснь әмтнә зүрк байрлулҗ нааран ирсн улст өврмҗтә болдмн. Эн модд хәләдг харулчин төлә тенд модн гер тосхсмн, терүнә ормд ода булгин усн гүүдг «Бортха» бумб бәәнә. Эн гер мана балһснд түрүн гер болсмн. Тер цагт Әрәсәд хулд-гүүлгәнә хәрлцән делгрлт авчасмн, тегәд хаалһин хаҗуд селә бүрдәх кергтә болв. Урһа модд урһҗасн ормд селә бүрдәх шиидвр авгдсмн. 1862 җилд түрүн селәд бүрдәгдв, эннь Үлдчн болн Амта Нур (ода Приютна район) болн Булһн (ода Троицкое) селәд. Түрүн селәд бүрдәгдснә дару 1865 җилд Элст селән бүрдәгдсмн. Тенд нурһлҗ орсмуд бәәдг бәәсмн, юңгад гихлә хальмгуд тер цагт идгтә һазр хәәһәд, малан дахад нүүдг билә.
Хальмг мүҗ бүрдәгдснә хөөн Әәдрхнәс хальмг теегүр облисполком, цуг бүрдәцс нүүв. Тер цагт улусин бүрдәц (ставка) болн Элст селән негдәд, нег селән болв. 1927 җиләс авн Элст балһсн экләд тосхгдв. 1930 җилд ВЦИК-ин Президиумин шиидврәр Элст селән болн тосхгдҗасн балһсн негдәд, Элст гидг нер зүүв. 1935 җилд Элст Хальмг Таңһчин хотл балһсн болв. Тер цагт хату девскртә болн төмр хаалһс уга бәәсмн, тегәд тосхлтын материалмудыг болн усиг темәһәр, мөрн болн цар тергәр зөөдг бәәсмн. Зуг эврә хотл балһсан тосхҗах йовдл әмтнд ик урмд урһаҗ олна кергин төлә арһ-чидлән нөөлго көдлдхд омг өгсмн.
Җил ирвәс мана хотл балһсн өсәд-өргҗәд, теегин сувсн мет сәәхрв. Хальмг улс Сиврин һазрт арвн һурвн җилдән тууврт бәәснә хөөн төрскн һазрурн хәрҗ ирәд, Элст балһсан шинәс тосхҗ авсмн. Шин гермүд, сурһульмуд, эмнлһс, бичкдүдин садмуд босхгдҗ, балһсн цагин некврлә ирлцҗ тосхгдҗ батрв. 90-ч җилмүдин чилгчәр болн 2000 җилмүдин эклцәр балһснд дорд үзгин кев-янзта гермүд, Алтн босха, бодь сурвһс, «Бурхн Багшин Алтн сүм» хурл болн «Пагода Семи дней» гидг сойлын төв тосхгдв. Ода эдн мана бичкн балһсна өвәрц темдг болҗ нааран ирдг олн гиичнрин оньг авлна.
Эн сарин чилгчәр Элст балһсна өөн угтҗ мана таңһчд Бурхн Шаҗна нарт-делкән чуулһн болхмн. Эн ончта керг-үүлдврт белдвр кеһәд, олн һазрас ирх гиичнриг байртаһар тосхин төлә хотл балһснд аһу ик көдлмш кегдв. Тиигәд, Элстин уульнцст шин хаалһс тосхгдв, көлгнә зогсалмуд тәвгдв, олн әмтн амрдг ормд сән кец-таал тогтагдв. Авъяст тохрсар долан хонг болһн күч-көлснә бүрдәцс субботникд орлцҗ, балһсна уульнцсиг ахулҗ, хог-бог хураҗ олн зүсн модд болн цецгүд суулһҗана. Элст балһсн 160 җилин өөнән өргмҗтәһәр темдглхин төлә улм сәәхрҗ кеерв. Мана бичкн Элст балһсн өдр ирвәс өсәд-өргҗәд, күн болһна зүркнд онц орм эзлҗ хамгин дурта һазр болҗ үлдтхә.

ДООҖАН Наталья
ЗУРГТ: Элст селән. 1928 җил
Хальмг Таңһчин Келн-улсин архивин саңгас авсн зург