Залһлдана чинриг өөдлүлх күслтәһәр

09-10-2025, 14:38 | Общество

Эн өдрмүдт Хальмг Таңһчин радио болн телеүзл теткдг төв (РТПЦ) 60 җилин өөнән темдглҗәнә. 1965 җилин хулһн сарин 12-т мана таңһчд СРВ-30 радиостанц түрүн болҗ көдлмшән экләд, әмтнә гер болһнд радиосоңсхврмуд соңсх таал учрв. Эн җилмүдин эргцд төв делгрәд, шин станцс тосхад, таңһчин селән болһнд телеүзлин болн радион соңсхврмудыг сән чинртәһәр хәләҗ-соңсхин төлә үүлдврән ясрулҗ, өдгә цагин некврлә ирлцхин төлә шин эв-арһс өргнәр олзлхар шунҗ көдләд, күцәмҗтә бүрдәц болҗ батрв. Эндр РТПЦ мана орн-нутгт хамгин ик гисн олзта-орутаһар көдлҗәдг «Әрәсән телеүзлин болн радиосоңсхврин сүлҗән» гидг шаңһа бүрдәцин әңг болҗ делгрҗәнә. Бүрдәцин тууҗин, делгрлтин болн эндрк үүлдврин тускар маднд Төвин һардач Саксыка Арслң келҗ өгв.
Ах үүрмүдин керг
Җирн җил хооран мана таңһчин хотл Элст балһснд СРВ-30 радиостанц эдлврт орулгдсмн, хөөннь терүнә улд КАССР-ин залһлдана заллтын Хальмг радион төв бүрдәгдсмн. 60-ч җилмүдин эклцәр таңһчин һардвр Хальмг автономин 30 җилин өөнлә ирлцүлҗ эврә радиостанц тосхх шиидвр авсмн. 1965 җилин намрар радиостанц эдлврт орулгдсмн, тер цагас авн бүрдәц үүлдврән эклсн болдг. РТПЦ-н тууҗ энтн радиотелеүзлин халхин делгрлтин тууҗ мөн, терүнә ул тогталһнд чадмг һардачнр ик тәвцән орулсмн. Теднә негнь мана таңһчд залһлдана, радион болн телеүзлин халхд аһу ик тәвцән орулсн Эрднин Җоган Григорий болна. Эн 1958 җилд Хальмг АССР-ин залһлдана заллтыг һардад, һучн шаху җилин эргцд терүг толһалҗ йовсмн. Григорий Джогаевичин чадмг һардврт мана таңһчин залһлдана заллтын бүрдәцс җил ирвәс әмтиг болн эдл-ахусиг сән залһлдаһар тетклһнә чинриг өөдлүлхәр күцәмҗтәһәр көдлҗ йовсмн. Бадмин Нарна Хоҗан тускар онц келх кергтә. Эн Хальмг Таңһчин РТПЦ-н түрүн һардач бәәсмн. Ходжа Наранович 1972 җиләс авн 1991 җил күртл бүрдәциг һардад, хөөннь 2007 җил күртл энд көдлсмн. Ут тоодан 35 җилдән эн бүрдәцд седклән тәвәд, даавртаһар көдләд, Төвин делгрлтд, сән мергҗлтнриг белдлһнд, шин эв-арһс олзллһнд ик оньг өгч, көдләч болһна төрмүдәр соньмсч йовсмн. Радион болн телеүзлин кергсл олзллһнд медрлән гүүдүлх кергтәг медәд, Ходжа Наранович көдләчнрин мергҗлт өөдлүлх күслтәһәр ик сурһульд сурад, шин эрдм дасхд туслсмн. 1991 җиләс авн һучн шаху җилин эргцд Манҗин Ишлә Хальмг Таңһчин РТПЦ-г һардв. Дигтә эн цагт «Әрәсән Өмн үзг» гидг орн-нутгин көтлврин, өдгә цага эв-арһс олзллһна, то-дигин телеүзл делгрүллһнә, бүрдәцсин үүлдвриг ясруллһна келн-улсин төсвсин керг-үүлдврмүд күцәгдсмн. Ишлә Улюмджиевичин һардврт таңһчин РТПЦ цуг эн чинртә төрмүд хаһллһнд шунмһаһар орлцҗ, өдгә цага кергсл, шин эв-арһс олзллһна кергиг күцәмҗтәһәр күцәсмн. 2012 җиләс авн мана таңһч то-дигин телеүзл олзлдг болв.
– Эндр бүрдәцин 60 җилин өөн угтҗ, бидн ах үүрмүдин ач-тусинь темдглҗ, эднә эклсн кергиг делгрүлҗ цааранднь көдлхвидн гиҗ темдглхәр седләв. Хальмг улс тууврас хәрҗ ирсн цагт мана таңһч шинәс босхгдҗ, улсин эдл-ахун тосхлтс делгрсмн. Тер тоод залһлдана, радион болн телеүзлин халх сән йовудтаһар делгрәд, мана төв үүлдврән эклсмн. Ах үйин улсин нилчәр мана бүрдәц залһлдана мергҗлтнриг белдҗ, төвин материальн-техническ улынь батрулҗ, шин станцс тосхад, эдлврт орулад, мана таңһчин эндрк телеүзлин болн радион бат ул тогтасмн. Бидн эднә тәвциг мартлго үнн-чик кевәр көдлҗ, өдгә цага некврлә ирлцҗ олнд туста кергиг цааранднь делгрүлх зөвтәвидн, – гиҗ Арслң Юрьевич келв.
Цагин некврлә ирлцәд
«Хальмг Таңһчин РТПЦ» гидг РТРС-ин әңгд өөдән мергҗлттә, байн дамшлтта көдләчнрлә зерглҗ баһчуд көдлҗәхнь темдгтә. Бүрдәцин көдләчнр өдгә цага болн нүүрлгч эв-арһс өргнәр олзлҗ, Әрәсән то-дигин экономикин делгрлтд тәвцән орулҗ йовна. Эднә дигтә-дарата болн ик дааврта көдлмшин ашт 2019 җилд то-дигин телеүзл олзлгддг болв, ода таңһчин әмтн 20 көтлврин, «Әрәсән радио», «Маяк» болн «Вести FM» радион соңсхврмуд хәләҗ-соңсч чадҗана. Хальмг телеүзлин соңсхврмуд «Әрәсә 1», «Әрәсә 24» болн «ОТР» көтлврт үзүлгднә.
1967 җилин үкр сард Элстд телеүзлин Төв эдлврт орулгдсмн. Тер җил үкр сарин 5-д түрүн соңсхвр һарв, таңһчин телестудь үкр сарин 7-ас авн завср угаһар үүлддг болв. Бәәрн телеүзлин түрүн соңсхвр Октябрьск хүвсхлин 50 җилин өөнд нерәдгдсмн. Хөөннь радион болн телеүзлин станцс Сарпан района Садовое, Яшкулин района Утта, Лаганя района Улан Хол болн Октябрьск района Иҗл селәдт тосхгдсмн. Садовое селәнд эдлврт орулгдсн станц хотл балһснас холд түрүн болҗ тосхгдсн төв болсмн. Селәдт бәәдг станцс эврәннь района бәәтхә, хам-хоша бәәдг селәдин әмтн телерадиосоңсхврмудыг хәләх арһ учрав. То-дигин телеүзл эклсн цагас авн мана таңһчд өдгә цага 24 станц үүлдҗәнә, терүнә медлд 5 РТПС болн 19 РТС орна. То-дигин телеүзл сән чинртәһәр болн кемтг угаһар үүлдхин төлә цуг таал тогтагдсн бәәнә, тиигәд эдн шишлң залһлдаһар, дистанционн заллтар теткгдв, өдгә цага кергсл углҗ тәвгдв. Станц үүлддг бәәриг дотр-дундын кергүдин көдләчнр харна.
Дамшлтта көдләчнр
– төвин бахмҗ
Ямр чигн бүрдәцин көдлмш энтн хамгин түрүнд көдләч болһна үүлдврлә залһлдата болдг, тегәд олн җилдән үнн-чик седклтәһәр көдлҗәдг, төвин делгрлтд ач-тусан күргҗ йовх улсин тускар эрк биш келх кергтә гиҗ сангдна. Хальмг Таңһчин РТПЦ-д иим улс баһ биш. Тедн дунд тәвн җилдән энд ах инженерәр көдлҗәдг Китлән Николай онц орман эзлнә. 1973 җилд цергәс бууҗ ирсн баахн Николай таңһчин РПС-т күч-көлснә хаалһан экләд, эндр ах инженерин дааврта цол дааҗ, бүрдәцин техническ цергллтиг һардҗана. Николай Нимеевич баахн мергҗлтнрт цугинь зааҗ, байн дамшлтарн хувалцҗ, эднә төлҗлтд тәвцән орулҗ йовна.
Хальмг Таңһчин РТПЦ-д өрк-бүләрн көдлдг улс бас бәәнә. Тиигәд, энд Манджиевихнә, Зулаевихнә, Эрдниевихнә, Самусенкон, Дорджиевихнә болн Босых өрк-бүлмүдин элчнр олн җилин туршарт көдлҗ, төвин делгрлтд тәвцән орулҗана. Әрәсән залһлдана ачта көдләч, Хальмг Таңһчин улсин эдл-ахун ачта көдләч Манҗин Ишлә электромонтер, кергсл ясдг инженер, цехин, ПТО-н, Элстин ЭТУС-ин һардач болҗ көдләд, хөөннь бүрдәциг олн җилдән һардсмн. Эндр Ишлә Улюмджиевич РТРС-ин һардачин Әрәсән Өмн үзгин федеральн округд зөвтә элчин селвгчәр көдлҗәнә. Нигмр Улюмджиевич ахнь Сарпан ЭТУС-ин цехин һардач болн Элстин ЭТУС-ин залһлдана цехин ах инженер болҗ ачта амрлһнд һартлан көдлсмн. Константин көвүнь эцкиннь кергиг цааранднь делгрүлҗ, РТПЦ-н ах инженерин дарукин үүл дааҗана.
Зулан Петр эн бүрдәцд дөчн һар җилдән бас көдлв, терүнәснь һучн җилдән Садовое селәнд бәәдг РТПС-ин һардач бәәсмн. Энүнә аваль Тамара Федоровна эн бүрдәцд һучн негн җилдән үнн-чикәр көдләд, олн дунд күндллһ олсмн. Эднә Петр көвүнь эк-эцкиннь үлгүрәр эрдм шүүҗ авад, Садовое селәнд РТПС-т инженерар көдләд, РТРС-ин Күндллһнә һашгар ачлгдсмн. Эрднин Виктор бичкнәсн авн радиокергәр соньмсдг бәәсмн, залһлдана әңгдэн церглсмн. Цергәс бууҗ ирәд, 1976 җилд Элстд «Улан герт» бәәршлдг радион әңгд күч-көлснә хаалһан эклв. Тер цагас авн Виктор Гаряевич эндр күртл бүрдәцд көдлҗәнә. Виктор көвүнь эн төвд 2011 җилд ирв, энүнд эцкнь үлгүр-үзмҗ болна. Яшкулин района Утта селәнд бәәдг станцд Владимир Самусенко 36 җилдән көдләд, бүрдәцин ачта көдләчнрин тоод заагдна. Келхд, энүнә эк-эцкнь Василий Антонович болн Нонна Романовна бас тенд көдлдг бәәсмн. Надежда авальнь болн бичкнәсн авн станцин үүлдврлә таньлдсн Владимир көвүнь бас энд көдлҗәнә. Самусенкон өрк-бүлин тавн элч Утта селәнә станцд көдлснь бахмҗта йовдл мөн.
Тәвн җилин эргцд Дорҗин Станислав Элстин радиотелеүзлин станцд бас көдлв, эндр эн ачта амрлһнд бәәнә. Олн җилин эргцд нег ормдан көдлсн Станислав Манджиевич «Залһлдана эрдмч», «Күндтә радист» болн нань чигн өөдән нер зүүнә. Надежда Эрдниевна авальнь һучн җилин эргцд бас энүнлә хамдан көдләд, пенсьт һарв. Аксен көвүнь эднә үлгүрәр тааста эрдм шүүҗ авад, РТПЦ-д нүүрлгч инженер болҗ эк-эцкиннь нериг өөдән бәрҗ йовна. 1973 җилд Сарпуль балһснд сурһулян төгсәсн Егор Босых өрк-бүләрн мана таңһчур ирсмн. Эн Хар Һазра ЭТУС-т күч-көлснә хаалһан экләд, хөөннь Утта селәнә станцд ирҗ көдлв. Егор Александрович ут тоодан эн бүрдәцд тәвн җилдән көдлсмн, дөчн хойр җилдән болхла Утта селәнә станциг һардв. Наталья Валентиновна эн станцд авалиннь итклтә нөкд болҗ, ут тоодан һучн зурһан җилдән хамдан көдлв. Александр көвүнь бас энд арвн хойр җилдән көдлсмн, ода Москвад бәәнә.
– Шүүҗ авсн эрдмдән итклтә, өөдән мергҗлттә, байн дамшлтта көдләчнр мана бүрдәцин бат ул болна. Мана бүрдәц күцәмҗтәһәр делгрҗ, өдгә цага некврлә ирлцҗ көдләд, орн-нутгин әңгүд дунд зөвтә орман эзлҗәхиг өөдәнәр үнлх кергтә. Мана бүрдәцин ветеранмудын болн эндрк көдләчнрин нилчәр өмнән тәвсн күслдән күрәд, ончта өөнән байрта-бахмҗтаһар темдглҗәнәвидн, – гиҗ Арслң Юрьевич ах үйин улсиг болн хамдан көдлҗәдг үүрмүдән магтҗ келв.
ДООҖАН Наталья
ЗУРГТ: Хальмг Таңһчин
РТПЦ-н көдләчнр

Видео