«ХӘӘРХН» үгин тускар

Мана хальмг улст «Хәәрхн» гиҗ келдг зальврлһна үг бәәнә. Эн үг чинрәрн бурхнла, теңгрлә залһлдата үг гиҗ зальврлһн болҗана. Хальмг келнд иим ниицңгү үгмүд бәәнә: «О-о, хәрхн», «хәәрхн, яһҗахмч», «Хәәрхн, юн үг келҗәхмч», «Хәәрхн, әмтнәс ичхнчн», «хәәрхн, һаза ямаран өдр болҗахм», болн нань чигн кесг үгмүдлә хамдан «хәәрхн» гидг үг келгднә. Теңгр бархлзад, хур орх бәәдл һарад, һал цәкләд, чаңһар дун һархла, медәтә улс зальврад келҗ давтдг: «хәәрхн, бурхн әәлдтхә»; «хәәрхн, теңгрнь хадһлтха!», «Хәәрхн, теңгрлә зарһцҗ болшго».
Санамр бәәсн күн генткн нег юмнас әәһәд чочхларн: «хәәрхн, юн болҗ одв, хәәрхн, энчн юмб?» гиҗ хәәкрнә. Хальмг келнә грамматикин зокалар «хәәрхн» гисн үг эн саамд междометь болҗ һарна.
«Хәәрхн» гисн үгиг «шүтән», «җодв» гисн үглә авад хәләхлә, эн үгмүдин чинрнь бас әдл болҗ һарна. Зэрм улс «шүтән» гиҗ келлго «хәәрхән» гиҗ келнә. Эн саамд «хәәрхән» гисн үгиг шүтән гиҗ санхмн, болв эн саамднь «хәәрхән» гисн үг невчк җөөлн, седклд таалмҗта болҗ соңсгдна. Шүтәг «хәәрхән» гиҗ бичкдүдлә күүндхләрн келдмн: үлгүрнь, хәәрхәндән мөрг, хәәрхәнә өмн дееҗ тәв, хәәрхәг болх-болшго күн көндәдмн биш, хәәрхән альд бәәдв. Хәәрхн, хәәрхән гисн үгмүд немгдсн «ә» үзгәр йилһрнә.
Медәтә улс кезәнә шүтәндән – хәәрхәндән икәр шүтҗ мөргдг боәсмн. Тер авъясан ода чигн әмтн мартад уга гиҗ келх кергтә. Хәәрхәндән, бурхндан мөргхләрн хойр һариннь альхиг негдүлҗ, өмнән бәрҗ мөргдмн. Тиим бәәдлтәһәр кезәнә хойр күн харһхларн нег-негләһән мендлдг бәәҗ. Кезәнә медәтә улс нег-негндән барун һаран өгч, мендлдго бәәҗ. Ода өдгә цагт һаран намчлҗ мендлдг авъяс геедрҗ одв.
Ользән Софьян
«Хальмг улсин авъясмуд» дегтрәс