КИШГ-БУЙ СУРҖАНАВИДН

Домг-үлгүр – хамгин эрт үйд үүдәгдсн амн үгин үүдәврин нег төрл. Күмн-әмтн делкә-йиртмҗлә ноолдсн керг-үүләс иш авч, терүгән ухан билгәрн, келәрн илрүлсн урн үүдәвр болна. Тегәд домг-үлгүр болхла аңхн эрт үйин күүнә урн ухани седкмҗәр йиртмҗин үзгдлин, ниит олна үзгдлин учриг тәәлн үзүлх, давҗ диилх гисн хамгин түрүн нәәлвр бәрсн соньн җигтә үүдәврин цогц гиҗ нерлгднә. Домг-үлгүр үүдәгдснь тер цагин күн, йиртмҗин юмиг болн ниит олна юмиг, үнн юмиг болн киисвр юмиг йилһн салһҗ, медх болсна эклц бәәсмн.

ХУЛҺН САР
Өөрд-хальмгуд ик урдк цагас авн эндр өдр күртл үрн-садан һаринь һанзһд, көлинь дөрәд күргҗ, кү кехин кергт ик оньган тусхаҗ йовна. Ода чигн көвүн гер авхла, күүкн мордхла, бидн һоллгч заң-үүлиг хуучн йос бәрҗ кенәвидн. Хальмг-өөрдин йосар үрн өсәд, күн болх цагнь өөрдәд ирхлә, шин өрк-бүл тогтах учрар олн зүсн йовдл үүдәгддг бәәсмн. Эн дотр – хадмуд хәәлһн, зәңг оруллһн, һурвн савин хүрм, худ бәрлдлһн, күрг үзүллһнә хүрм, күүк мордуллһн, бер буулһлһна хүрм болн нань чигн. Хүрм гисн хара юмн биш, әвр үзмҗтәһәр, ду-биитәһәр, нааднтаһар күцәгддг, шуугата-ниргәтә байрин ик нәр болҗана. Цугинь күцәҗ, кезәнәһәр кехд кецү болвчн, өдгә цагин баһчуд, урдк цагт мана өвкнр бәрҗ йовсн авъясар чикәр соньмсчана. Урд цагт, кесг зун җилин үйд күцәгдҗ йовсн заңшл, заң-үүл тоотс күүнә әмдрл туст ик чинртә, учрта бәәсиг эн йовдлмуд герчлҗ бәәнә. «Хүрм гихлә, хумха толһа чигн көлврдг» гидг хуучн үлгүрмүдәс урдксин сәәхн заңшлын учр тодлҗ болх. Зуг хулһн сард хүрмин байрин нәр кедмн биш. Тер йосна тускар иим нег домг герчлҗәнә. Эн домгиг Шинҗәнә Бост-Нур селәнә Чогдн гидг күүнәс 1991-ч җилмүдт бичгдсмн.
«Эрт урд цагт Намсран хулһн гидг нег хулһн бәәҗ, тер хулһн сар бүр (болһн) эрднәр бөөлҗсәр бәәҗ эрднин саңгиг буй болһсн гинә. Түүнәс эклҗ «Намсра шиг байн болҗ, Нидмб шиг өнр болтха!» гисн йөрәл делгрҗ гинә. Тиигвл йисн сар болхла хулһн сар учрас кишг сар болсн гинә. Үүнәс эклҗ моңһл үндстн тус сард кишгиг авад йовҗ одна гиһәд күүкнән тус сард хәрд һарһдг уга йоста болад, тус сар дотр һалан тәәҗ кишг буйан дайлҗ тавн хошу малан сатрлх заңшлта болсн юм гинә».
Тегәд мана өвкнр хулһн сарла малын төлән өскҗ босхад, кишг хәәрлсн һазр-усна эзн, өвк деедсән чигн санад, һал тәәдг бәәҗ. Һал теңгр болхла, кезәнә сәәһән хәәсн аав-ээҗ, эцк- экин үнн һазрт нег җил дотр нег дәкҗ одад золһдг учрас, эврә тәкл-бәрцән һал теңгрәр теднәд күргҗ болдг. Тегәд, мана гелңгүдин зурхан дегтрт һал теңгр хулһн сарин хөрн һурвнд эврә суусн орнас һарад, йовҗ одсн әмтнә орнд оч золһдг. Тер төләд хамгин сән бәрциг мана хальмгуд кезәнә хулһн сарин хөрн һурвн, хөрн дөрвнд кедг бәәҗ. Хөрн һурвнд кехәр седхлә, сөөһәр кех кергтә. Хөрн дөрвнд кехлә, өрүни цолмн тодрх цагт кеҗ авдг.
Мана алдр өвкнр эргндк бәәдл-җирһллә седкл-ухаһарн таарч, буй делгрүлҗ, дорас өсч йовх үйнрт үлгүр-үзмҗ болҗ йовсиг эн урдын заңшал ил сәәхн медүлнә. «Һулмт» гидг Хабуновин Евдокиян дегтрт орҗах Увшин Эрнҗәнәс бичүлҗ авсн «Һал тәәлһнә йөрәл» тана оньгт тусхаҗанавидн.

ҺАЛ ТӘӘЛҺНӘ ЙӨРӘЛ
Моһлцг толһаһан гекҗ,
Мохр өвдгән сөгдҗ,
Сарин сәәһинь секҗ,
Өдрин сәәһинь ончлҗ,
Сәәни һазрт одсн теднә терүнд
Шар толһата цаһан хөөһәр
һал тәәҗәнәв.
Не, теднә тер ...
Идәд, ууһад, ханад, цацад,
Аньсан хәләҗ, атхсан тәвҗ,
Ард үлдсн ах-дүүдән,
Үр-садндан кишгән өгх болтн!
Һалын Окн Теңгр, танас
Кишг-Буй сурҗ эрҗәнәвидн.
Хүрә! Хүрә!
Асхрсн, алдрсн хәрү ирҗ бүүрлх
болтха!
Хүрә! Хүрә!
Дөрвн зүсн малын кишг тогтх
болтха!
Хүрә! Хүрә!
Алд өвртә, аршм ташата,
Арслң эрәтә шар цоохр Үкр
малын кишг тогтх болтха!
Хүрә! Хүрә!
Тевр сүүлтә, тевш семҗтә,
Торһн нооста күрң улан хөөдин
кишг тогтх болтха!
Хүрә! Хүрә!
Савһр делтә,
Сарсхр сүүлтә Шарһ алтн адун
малын Кишг тогтх болтха!
Хүрә! Хүрә!
Хар шар атн, иңгнә Кишг
тогтх болтха!
Хүрә! Хүрә!
Шил сәәтә көвүдин Кишг,
Шиврлг сәәтә берәдин Кишг
тогтх болтха!
Хүрә! Хурә!
Шинҗ сәәтә күүкдин Кишг
тогтх болтха!
Хүрә! Хүрә!
Дөрвн нүдтә,
Цаһан санхргта
Хар балтгин Кишг тогтх болтха!
Хүрә! Хүрә!

«ХУМСНД КЕЛСН ҮГ» ГИДГ ДОМГ
Заң-үүл домгт келгддг болвчн, зәрмнь домглн келгддго учр бас харһна. Шинҗәнд болн Хальмгт көл-һарин хумс тәәрәд авсна хөөн, терүгән һазрт булҗ оркдг заңшал бәәдг болна. Учрнь болхла, тәәрәд авсн хумсиг ил һазрт хайчкхла, мал идчкхмн болҗана. Малын геснд орхла, хатхад, шаагдад, мал үкҗ одх гиһәд, булна. Хальмгт күүкән мордулх цагт, көл-һариннь хумс авад үлдәдг йосн бәәдг. Хумсн күүнә бий-махмудын нег юмн болсн учрас хумсинь авад, күүкнәннь Кишг үлдәҗәнә гисн заң-үүл бәәдг болвчн, хумснла залһлдата домг бәәнә. Зуг эн заң-үүл шинҗәнә өөрднр дунд бәәх хумс һазрт булдг заң-үүллә утхарн харһна. Келхд, үкр күүнә хумс идхдән дурта гиҗ Шинҗәнд тоолгдна. Тер учрас хумсан үкрәс бултулад, булна. Эс гихлә барчд болна гиҗ келгднә. Хумсиг һазрт булсн цагтан, келдг шишлң үг бәәнә:
«Чи цеңкр цаһан хад бол,
Би цаһан буурл ээҗ (аав) болсв.
Темәнә сүл һазрт күрсн,
Текин өвр теңгрт күрсн цагт
Хөн хошта, мөрн дееҗтә ирәд,
Чамаг авнав».
Энүнә тускар «Хумснд келх үг» гисн домгас медҗ болхмн. Эн домгиг Шинҗәнә Хошуд района Борт һазрин малч Тогта гидг күүкд күүнәс М. Санҗара темдглҗ авсмн. Эн домгт иигҗ келгднә.
«Нег лам зурхач геңгәд (гелңд) одад, бийән үзүлнә. Зурхач «Үкр ирәд, чамаг мөргҗ алхар бәәнә, үкрәс болһа» гиҗ әәлдҗ. Тегәд лам үкрәс хол бәәһәд, герин ора дeep һарад, ном буй кедг бәәҗ гинә. Нег дәкҗ ламин хулхнь көдләд, чикнь җахшнхла, насван (тәмк) ухрар чикән хучлад, үкҗ одна. Ламин үксиг әәлдхлә, насван ухр үкрин өврәр кесн учрас, үкр түүг мөргҗ алв гиҗ келҗ».
Деер келгдсн кесг зүүлин шалтгас саглад, хумсиг ил хайхдан цеерләд, булҗ, нег ормд бәәлһдг болсн заң-үүл домгт үлдсн болҗана.

МОҺАН ТУСКАР
Мана өвкнр һо-һольшг, цаһан седклтә бәәсмн. Хальмг улсин йорллһн-сүзгллһн ик зунь бурхн-шаҗна үндстә. Хальмгуд әмтә киитә юмнд өршәңгү седкл медүлҗ, әмнднь күрхәс цеерлдг бәәсмн. Хальмг йор-сүзг шинҗлсн Болдра Инҗрин бичсәр: «Нег меклә алхла, долан гелңгиг алснла әдл. Миист һар күрдмн биш, мис бурхна өөр cуудмн. Герт орҗ ирсн моһаг алдго, толһаднь тос түркәд тәвчкдг, эс гиҗ үсәр залад һарһчкдг. Өвкнрин сүмсн моһад хүвлһәд, мадниг яһҗ бәәхинь ирәд хәләҗ йовна гиҗ келдг. Күн болһнд үзгдго өвртә моһа бәәдмн. Тиим моһа харһсн цагт моһан өмн цаһан альчур делгәд, унһасн өвринь мөргәд авх йоста. Моһан өвр авснь гемтә күүг домнад, шалтгинь эдгәнә. Аюһин сумн гиҗ бәәдг, зәрмнь лууһин сумнчн гиҗ энүг нерәднә. Оһтрһу ду һарад, һал цәкләд, хур асхад орҗасн цагт эн сумн теңгрәс унад, һазр дор ордг. Һурвн җил болад, деегшән һарч ирдмн. Аюһин сумн олдх күүндән олгддг, наадкстнь меклә-шорһлҗн болҗ үзгдмн. Иим сумиг олҗ авсн күн кишгтә болдг, һарнь эрдмтә, әмтнд тус күргәд, мал болвчн эдгәдг».
Тегәд моһан туск кесг тууҗ-домгуд бәәнә. Теднә хойрнь «Кишг» болн «Моһаһар күүклҗ» «Тәәһнә Тоһруна (Т.С.Тягинова) амн-үгин көрңгәс» гидг дегтрт орна.

Кишг
«Кезәнә нег көвүн бер хойр бәәҗ, ханьцад удан болад уга.
Не, нег дәкҗ өрүн цәәһән ууҗ сууна хоюрн. Генткн залунь үзнә: гергнәннь күзүг нег бор моһа эргүләд тоһшлад бәәнә.
Бер келнә: «Я-a, мел күзүм киитрәд бәәдмн», – гинә.
Тиигхлә залунь келнә: «Я-a, яһлав чини күзүһичн моһа эргүләд ораҗаналм», гиһәд залунь тер моһаг хәрү эргүләд, сулдхад, һаза авч һарад алчкна.
Не, үдү-түдү болад, әмтнд хотндан келдг болна. Heг көгшн авһ бергнь, тер көвүнә, хурлд одад бичг татулна. Тиигхлә бичгән хәләчкәд, гелң келнә: «Я-a, яһлав, тер моһаг алхм биш билә. Мууха юмб, болна. Ач көвүнтн йир му юм кеҗ. Тертн сән авъяста юмн бәәҗ. Тер бер көвүн хойртн күзүндән күртл җирһхин учр бәәҗ. Хооласнь тәәләд барун хасвчин өөр савд цаһан идә кеһәд, тиигән һарһчкхм бәәҗлә. Ай, мууха юмби, хәәрхн, алсн йир му йор, – гинә. – Не, яахв арһ уга, давсн хуриг занч авч көөҗ болшго», – болна гелң.
Не, тиигәд тер бер көвүн хойр үрн угаһар хоюрн көгшрҗ. Тиим юмн бас бәәдгчн. Иигәд эн чилнә».
Моһаһар күүклҗ
«Кезәнә нег мордҗ ирсн бериг хадм экнь әвр зовадг бәәҗ. Ташр тер бер буулһсна хөөн туһлсн үкриннь туһлнь үкҗ оч. Тиигәд эн берин му йор хәлдвә гиһәд бериг холд дөрвн-тавн дууна һазрт нег җолм бәрәд, тенд бәәлһнә. Бас һурвн cap болни, эс гиҗ тавн cap болни болзгта болдгчн, кедү цагт тенд һанцаринь бәрх.
Не, тиигәд бәәнә бер. Яахв, тер тиим зака тер цагт бәәҗ.
Не, тер берд хот-хол авч ирдгнь залуһиннь дү күүкн нег му атн темә унад авч ирдг бәәҗ. Ташр тер берд юн сән хот өгхм? Хадм экнь әмтнә идәд үлдсн шавхр-шувхр ташр түүнәснь зууран тер күүкн дүнь айта-арһтаһинь шүүрдәд идчкәд, хоосн усн-цасн болсн демәһинь авч ирнә.
Не, бер яахм? Keep һанцар бәәх, көөрк, өлсәдл, уулядл, дууладл бәәхов тер. Не, нег дәкҗ күүкн дүүдән келнә: «Чи нанд маңһдур невчкн аадмг авад ирич, мел дурм күрәд бәәнә», – гинә.
Не, маңһдуртнь невчкн аадмг авад ирнә. Не, эн бер өмнәснь санчкла: «Чамаг кишвә элмүр, намаг экчн зовасн деер ташр чи намаг даҗрҗах. Не, арһулдҗа, би чамас өшәһән авхв», – гиһәд, нег хойр-һурвн моһан өндг олҗ авад белдчклә.
Не, күүкн ирәд аадмган бергндән өгнә. Бас саак усн-цасн хотан өгнә. Бер хотан идчкәд, аадмган идсн болад бәрҗәһәд келнә: «Не, Кермн-Ноһан, хоюрн нег марһа наадый», – гинә.
«Юн марһа?» – гинә.
«Мел эн аадмгар бичкн-бичкн долда кечкәд җаҗлго зальгхмн, – гинә. – Кен эс җаҗлснь шүүх», – болна.
Күүкн келнә: «Не, наадый», – болад, альхан делгнә.
Бер өмнәснь белдчклә эн күүкнд аадмг дотр моһан өндг тәвәд, аадмгар ораһад, долдалад бичкн долда кеһәд, бийдән зуг аадмгар кеҗ. «Не, чи түрүләд зальг», – бер күр дү күүкән гинә. Бер келнә: «Аман икәр аңһаһад, ик ца хоолдан тәвәд зальгхмч», – гинә.
Не, күүкн бергән шүүхәр тер төгрг бичкн долдаг хоолдан ик холд тәвәд, зальгад окна. Бер бийнь күчәр шүүгдхәр җаҗлчкна. «Я-a, би шүүгдв» гиһәд, бер хах татад инәнә. «А, чи йир сәнч, нам келән күрглго зальгчквч», – болад бер күр дү күүкән бууляд, магтад үлднә.
Не, нег һурвн-дөрвн cap болад, тер күр дү күүкнь моһа һарһна. Тер бәәсн хотн әмтн сүрдәд, цуһар нүүһәд йовҗ одцхана. Эн күүкнә эк-эцкнь бас күүкиг хоосн нутгт һанцаран үлдәчкнә. Тиим йоста юмнчн эн ик му йор болҗана күн моһа һарһна гисн. Эн күүкн долан долан дөчн йисн хонгт энд һанцарн бәәх йоста болна, кемр әмд үлдхлә, тиигәд эк-эцкнь ирәд авх болҗана.
Не, дөчн йисн хонг күцнә. Ахнь мөрәр ирнә, күүкн әмд-менд. Ахнь келнә: «Не, сәәхн иньгм минь, су нааран эн мөрн деер. Аав-ээҗ: «Әмд болхла, авч ир, – гилә», – болна.
Күүкн мөрн деер ахиннь ард сундлад суучкад келнә: «Ай, ах нойн баав, мел нег моһан кичг авад, мөрнә дел деер хайчкит, элкнәс һарсн эврәкәл», – гинә. Тер юн учрв гихлә, үрн гисн юмн тиим күчр эңкрин темдг болҗана. Хәләхнт тер күүкиг, моһас һарһчкад, дөчн йисн хонгт һанцарн хоосн бәәһәд, әмд үлдчкәд, ахан ирәд авхла, келҗәх үгинь хәләлт.
Бидн цуһар экнрлм, маниг яһҗ цөкрәсн бийнь бидн ард-өмнән хаяд, мел үрн җиртә-далта болвчн, бичкн болсн болад, мел харм болналм. Тер төләд үлгүр бас бәәнәлм: экин санан – үрнд, үрнә санан – көдәд. Эн бас мел үнн. Мана үрдүд маниг хармнхш. Тер дотр ода өдгә цагт мел үнн эсий?».

Барт белдснь МАНҖИН Намру