Хальмг ик сурһулин бахмҗта цаг

Эн җил Б.Б.Городовиковин нертә Хальмг ик сурһуль ончта өөнән темдглҗәнә. Тәвн тавн җилин туршарт энүг кесг миңһәд күн төгсәһәд, эндр таңһчин болн орн-нутгин олн бүрдәцд көдлнә. Ончта өөнлә ирлцҗ, дацң болһна ул деер соньн харһлтс бүрдәгдв. Одахн хальмг кел-бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин дацңд байрин керг-үүлдвр болв.
XVIII зун җилин чилгчәр нертә номт Я.Шмидт моңһл, нег үлү хальмг кел-бичгиг даслһна номин тоод орулв. Дарунь 1833 җилд Хазн балһсна ик сурһульд Европд моңһл-хальмг түрүн тиңкм секгдв. 1929 җилд болхла Шартун ик сурһулин ул деер хальмг әңг секгдәд, хөөннь Әәдрхнә багшин күрәлңгин ханьд орад, 1957 җилд Сарпулин багшнрин күрәлңд хальмг келнә багшнриг белддг болв. 1970 җилд Хальмг ик сурһуль бүрдәгдәд, хальмг әңг кел-бичгин дацңгин ханьд орв.
Өдгә цагт хальмг кел-бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин күрәлң ик сурһулин җирһлд зөвтә орман эзлнә. Энүнә тууҗиг бүрдәсн нертә номтнрин, хальмг келндән хару улсин нерд заах кергтә. Тедн дунд Бадмин Бата, Очра Уташ, Павла Дорҗ, Кичгә Төлә, Җимгрә Михаил, Калян Санҗ болн талдан улс мөн.
Эндр дацңд тәвн һар багш оютнрт гүн медрл дасхчана. Тенд номин болн сурһулин кесг төв үүлднә. Оютнр хальмг, моңһл, китд, корей, төвд, англь, японя кел дасна. Тер мет дассн келән өргҗүлхин төлә талдан орн-нутгудт оддг арһ эднд бас бәәнә. Сурһулян йилһән сәәнәр төгсәһәд, цааранднь магистратурин болн аспирантурин оютнр болна.
Гүн медрл авхд эндр Хальмг ик сурһульд цуг таал тогтагдв. Шидр дацңгин бәәрнд ясвр кегдв. Сарул ке-сәәхн хорад 200 шаху күн цуглрв. Күндтә гиичнрин дунд хальмг улсин шүлгч Нуура Владимир, нертә седкүлч Дорҗин Данара, олн җилдән оютнриг дасхч йовсн багш, филолог номин кандидат Кокшан Нина, таңһчин болн Элстин бүрдәцсин һардачнр болн мергҗлтнр ирв.
Хальмг кел-бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин күрәлңгиг һардҗадг филолог номин кандидат Лиҗин Мингиян үг авч, цуглрсн улсиг йөрәһәд, эндр көдлҗәдг багшнрин болн оютнрин күцәмҗин тускар келв. Онц темдглхд, кесг үйин улсин сурһмҗллһнд тәвцән орулсн багшнрин нердинь бас тодлв. Эндр кесгнь мадн дунд уга, зуг тедниг бидн мартх зөв угавидн, гиҗ Мингиян Алексеевич темдглв.
– Олна йөрәлин үгд багтад, эн ончта өөнин байрт ирсн улст ханлтан өргҗәнәв. Өдгә цагт Хальмг ик сурһуль Әрәсән нүүрлгч вузмудын тоод орна. Мана ик сурһулиг төгсәсн улс таңһчд бәәтхә талдан балһсдт болн орн-нутгудт күцәмҗтәһәр көдлҗ йовна. Цаг негәр бәәдго гиһәд, мана сурһулин бүрдәц чигн җил ирвәс өсәд-өргҗәд йовна, шин әңгүд секгдҗәнә, – гиҗ Хальмг ик сурһулин һардач Салан Бадм йөрәлин үгдән темдглв.
Байрин керг-үүлдврт орлцхар ик сурһулиг төгсәсн олн улс ирв. Тедн дунд тәвн җил хооран цугтаһаснь түрүлҗ Хальмг ик сурһулин хату цаасан авсн элчнр ирсмн. Эдн тәәз деер һарад, тер цагин багшнран тодлв. Терүнәс нань баһ цагин шогта йовдлмудын тускар келәд цугтаһинь инәлһв. Күн болһн төрскн дацңдан ханмҗтаһар бәәхән медүлҗ бүлән үгән келв.
1975 җилд Хальмг ик сурһулиг төгсәсн көвүд-күүкд хату цаасан авч җирһлин хаалһдан һарсн болдг… Күн болһна җирһлд оютнрин җилмүд хамгин соньн, байрта-бахмҗта болдг. Хальмг әңг төгсәсн улс эндр мана таңһчин сурһуль-эрдмин, сойлын болн талдан кесг халхд көдлҗ йовна. Келхәс, мана газетин редакцд чигн көдлҗәдг седкүлчнр нурһлҗдан Хальмг ик сурһулин хальмг әңг төгсәсн улс болна. Күндтә, тоомсрта багшнр өгсн медрл мана көдлмшт туста болна. Байрин керг-үүлдврин йовудт багшнр оютнртаһан харһҗ, уста нүдәрн үзлцҗ, харһлт үр-иньгин таалд давв. Энүнә чилгчәр ирсн гиичнр Манҗин Аркадин «Мини һазр» ду хамдан дуулв.
КАРСАНА Евгения