«ЗАҢ ДЕЕРӘС, ЙОР УРДАС»

Мана өвкнр бурхдт мөргҗ иткдг төләдән сүзгләд, авъяс бәрҗ, хадһлҗ йовсмн. Цецн улс эргндк бәәдл-җирһлин җисә, йиртмҗин үзгдл шинҗләд, чееҗдән тодлҗ авдг бәәсмн. Хальмг улст «йор», «цер», «харш» гидг үгмүд бәәнә.

Йор гисн – темдг, шинҗ болҗана. Сән болн му йор гиҗ бәәдг. Хальмг келн улсин йорлһна тускар номтнр Борҗна Тамара, Болдра Инҗр шинҗлҗ цәәлһсмн, хуучн авъяс-заңшал меддг Амбекә Боовуш, Боктан Шаня, Тәәһнә Тоһрун бас келдг бәәсмн.
Болдра Инҗр эврә эк-эцкәс үзссн-соңссн йормудын тускар йир тодрхаһар бичлә. Терүнә келсәр, хальмг улсин йорллһн-сүзгллһн ик зунь бурхн-шаҗна үндстә. Хальмгуд әмтә-киитә юмнд өршәңгү седкл медүлҗ, әмнднь күрхәс цеерлдг бәәсмн. Кезәнк йосар нег меклә алхла, долан гелңгиг алснла әдл. Миист һар күрдмн биш, мис бурхна өөр суудмн. Герт орҗ ирсн моһаг алдго, толһаднь тос түркәд тәвчкдг, эс гиҗ үсәр залад һарһчкдг. Өвкнрин сүмсн моһад хүвлһәд, мадниг яһҗ бәәхинь ирәд хәләҗ йовна гиҗ келдг.
Аң-аһрусна, малын заң-бәәдллә залһлдата йор малчар көдлдг Болдра Мөсн Өлзәт хойр күүкдтән медүлҗ келдг бәәсмн: «Кергәр йовҗ йовтл, туула харһхла – сән йор. Күүнә өмнәс күрн хуцхла – му йор. Йовҗ йовсн цагт шар арат көңдлң һархла, чон харһхла бас му йор. Гүүҗ ирсн нохаг көөҗ һарһдго – сән йор. Ноха нурһн деерән көлврхлә – теңгрин бәәдл хүврдг. Ноха уульхла, үкр мөөрсләд мөөрхлә – му йор. Мөр унад йовсн болад зүүд зүүдлхлә – ки мөрн киисч, кишг буйн делгрхин темдг», – гиҗ келдг билә.
Теегин нег соньн аң – шар күрн. Эн аңгин тускар Кичгә Төлә «Оюн түлкүр» дегтртән бичсмн. «Махч күрн сөөһин әмтн, сө, харңһу унхла нүкнәсн һарч гүүдг. Шарлҗ, бут кедәд, нөөрмү шову, хулһ меңндг. Күрн чидлтә, зөргтә, догшн аң. Үвлин көрә һазр малтад, ичәндән кевтсн зурм бәрҗ иднә. Зурмна нәрхн цоонгиг дахад малтад, хумсар, шүдәрн уудулад, һазр дор орна. Зурм идәд, кевтртнь дуладад, кесгтән амрна. Геснь өлсхлә, талдан зурм хәәһәд гүүнә. Зурмн ичсн һазриг хәәһәд, царһлад гүүҗ-гүүҗ, үнрәрнь олҗ авад малтна. Күрнин арсн үнтә. Күрнин дулан нооста арсар махла кенә. Урд цагт күрнин арсн үч өмсдг билә. Күрнин ноосн үвлд сәәхрнә. Зуна күрн шар, зуг үвлд хоорна. Үснь нигт, булнь җөөлн болна. Зуг хальмг күмн күрниг таасхш. Заараснь җигшнә, му йорта гинә. Күрн хуцхла му йор гиҗ алдг. Күрнин арсиг толһадан өөрдүлхш, цеерлнә».
Җивртнә заң-бәәдллә, теднә нислһнлә, хәәкрлһнлә залһлдата йормуд бәәнә: «Тоһрун шовун генәртә болв чигн тоһруна би үзсн күн кишгтә болдг. Кезәнә ик холас мана өвкнриг дахҗ ирсн мөрн хулд – хальмг улсин хәәртә шовун болҗ тоолгдна. Мөрн хулд (лунь) харһхла, хаалһ керчәд нисхлә – сән йор. Керә буру эргәд бәәгәд һархла, му зәңг ирдмн. Зөв эргәд һарһхла, сән зәңг ирдмн».
Теңгрин, йиртмҗин болн оһтрһун дуунла залһлдата темдгүд иим: «Һаң халунд һал цәкллһнә һал һархла хур ордг. Зунар модна хамтхасн шарлхла, намр эрт ирдг».
Мана өвкнр зөв эрглһнә авъяс хадһлҗ йовсмн. Ямаран болвчигн кергәр, гертәсн һарч йовсн цагтан эрк биш зөв эргҗ һардг. Кергән зөв эргҗ күцәдг. Эн заң-бәәдл нарна эргц дахҗ, күүнә җирһлин хаалһ уралан йовтха гисн чинртә авъяс.
«Йовсн үүлән номин йосар күцәҗ
Алтн җола зөв эргүлҗ
Алдр нойн Җаңһриннь
Шар цоохр бәәшңгин
Хашр мөңгн үүднд ирҗ буух бол!» – гиҗ «Җаңһрт» келгднә.
Хальмг келн улсин дунд зүүднә тәәлвр онц орм эзлдг бәәсмн. «Унтсн күн үкснлә әдл, – гиҗ хальмгуд келдг сәнҗ. Му зүүдн орхла, әмтн йорлад, һурв нульмад, үснә үзүрәр һартха, – гиҗ зальврна. Кезәнә му зүүд үзхләрн, хурлд одад медүлдг. Зааҗ өгсәрнь кергинь күцәдг бәәсмн. «Зүүд меддг, теднә тәәлвринь чикәр тәәлдг улс бәәдмн. Зүүдлсән күүнд келдмн биш, хаҗһрар тәәлхлә, зүүд бәрсн күүнд му болдмн», – гиҗ Болдра Өлзәтә күүкдтән зааҗ, иим йор келсмн: «Уснд орсн болад зүүдлхлә, баргд әрлхин темдг», «Үксн болад зүүдлхлә, ут нас наслхин темдг».
Хальмгуд хот-холла, эдл-уушла залһлдата йор бас олн бәәнә. Өгчәх хотын дееҗинь хәрүләд, нарн суусна хөөн, цаһан идә һарһҗ күүнд өгдго бәәсмн. Хот-хол деегүр күн алхдго, – ик му йор, Хоосн хәәс һал деер тәвдго, герин эзн күүкд күн хатдг, Хот уучкад сунядмн биш, дассн юмн түргн мартгдҗ оддг, Күүнәс авсн ааһ-сав хәрү өгхлә, хоосар өгдм биш, дотрнь нег хот-хол, шикр-балта тәвәд өгдмн. Хальмгуд болһсн хөөнә толһа болн дотринь зүс-зүсәрнь хуваҗ эдлдг бәәсмн. Үлгүрлхд, өргнә махинь болн хойр нүдинь өрк-бүл толһалҗах, үрдүдтән нүдн-амн болдг герин эзн залу күн иддг. Күүнә чигн, мал-аһурсна чигн эк үрән үнрәрнь медҗ таалдг. Тер учрар хамрин махиг эк күүнд нерәддг. Күүкн үрн өр җөөлн болтха гиһәд күүкдт зүрк өгдг, эцкин нер, тохм дуудулх көвүн үрн бөөр иддг.
Залу күн герин эзн болдг, өрк-бүлән теҗәдг, тохман өргҗүлдг. «Му болвчн залу, мука болвчн утх», – гиһәд залу күүг күндлдг бәәсмн: «Кергәр һарад йовсн цагт, залу күн хаалһ керчәд һархла, керг күцдг», «Залу күн йовҗ йовхла, күүкн күн хаалһинь керчҗ һардго», «Күүкн күн нурһан үүрдго, – му йор, залу күүнә сүр дардг».
Хальмг залу күүнә хамгин үнтә зөөр – утх болн зер-зев. Иртә юмн ик харулһна чинртә болҗ тоолгддг, донамс (чөткрмүд) терүнәс әәдмн гиҗ әмтн иткдг: «Зүүднд хар дархла, дер дор утх бәрдг», «Герин эзн залу хол һазрт йовҗ одхла, орна ширдг дор утх тәвдг».
Амн үгин билг сәәнәр меддг медәтнр Амбекә Бовуш хураңһудан йор-церин тускар иигҗ бичсмн: «Бичә му йор таттн, бичә килнц һарһтн!» – гиҗ хальмгуд келнә. Ик гидг килнц – кү алсн. Му йор һарһшго төләд эк-эцкән даҗрдго, әмтә юм алдго. Меклә алхла – ик килнц, долан гелң алснла әдл гидг. Эк-эцкин кесн килнц нүл уга үрн-садар һарна гинә. Тер төләд хар сана зүүдго, хулха кедго, күүнә нег сааҗасн үкринь хулхалҗ гесән теҗәҗ байҗдго. Хар көлсн эзндән зокхас биш күүнә күүнд зокшго. Килнц әмәр һардг. Тегәд килнцәс хордг билә.
Ода күүкд, берәчүд шалвр өмснә. Тернь бас му йорта. Залу улсин сүүр дарҗах темдг тернь. Кезәнә тиим юмн уга билә. Номин һолд бәәнә: «Күн гидг юмн нег насар җирһдг. Үкхлә – Эрлг Номин Хаана улан гегәтә долан шар бурхн тосад сурна:
- Толһаннь үсән авч ирвч? (Би нег чигн үсән геесн угав, дер кеһәд хурачклав, шүдән чигн хурачклав). Заяч күүнд заясин цугинь Эрлг Номин Хан сурна. Ода баһчуд, хальмг берәчүд үсән керчәд хаяд, насн-җирһлән таслад, му йорин үндс татад, шалврт орв. Залу улсин сүүр дархла – сән юмн уга.
Эн хавр Араха нар хаав (солнечное затмение). Әмтн энүг өврәд һаза һарад хәләв. Кезәнә болхла зулан өргәд, эркән эргүләд, һаза һарад, хала цокад, ноха хуцулад, үкр мөөрүләд шуугдг билә. Сар нарн хойрт Араха дәәсн болхар седдг. Хурлын гелңгүд бүүр-бүшкүр, дуң татхла, Араха нариг тәвнә. Эмтн бас нирглдәд бәәх йоста юмн. Ода мана ик хурлд бүүр-бүшкүр бәәх йоста. Тиим керг кехш. Намаг тегәд һазаһан хала цокад, нохамдн хуцад бәәхлә хам-хоша бәәсн әмтн соңсад гүүҗ ирв. «Таниг нохатн зууһад, төмрәр цокҗант», – гиҗ, сурцхав. «Уга. Мана авъяс тиим. Хәрәд, цуһар төмр цоктн», – гивүв. Үүд-түүд болл уга Араха нар тәвәд бәәв. Йорар, авъясар йовх кергтә. Терүг мартхмн биш».
СӘН ЙОР
• Бор туула хаалһ керчәд гүүхлә.
• Өмнәһүр зөв эргәд шаазһа хәәкрхлә.
• Йовҗ йовхла, дүүрң уста харһхла.
• Болсн хотла харһад орҗ ирхлә.
• Ноха күүнә өмн ирҗ баахла.
• Үүднә хоорнд мөрн ирҗ инцхәхлә.
• Хүрмлә хур орхла.
• Үүднә хоорнд цаһан идән асхрхла.
• Тос хәәлҗәхлә, өрм бүлҗәхлә харһхла.
• Һал тәәҗәсн цагла харһад ирхлә.
• Күүкд күн толһа уһаҗахла залу
күн ирхлә.
• Цаһан тор болҗахла залу күн ирхлә.
• Хаалһ деер кевтсн мишктә юм
олҗ авхла.
• Кеерәс шаһа олҗ авхла.
• Keep йовад мөрнә хазар, шилвр олхла.
• Хорма деер шөлн, тосн асхрхла.
• һазаһас ноха ирәд, эврән бәәрлшлхлә.
• Керг күцәх герүр орҗ йовхлаг,
өмннь залу күн йовхла.
• Йовҗ йовад цаасн мең олҗ авхла.
МУ ЙОР
• Элкән теврхлә.
• Саналдхла, шуукрхла.
• Күүкд күн нурһан үүрхлә.
• Орндан дуулхла.
• Орндан уульхла.
• Хорһта шел асхдго.
• Хоосн суулһ бәрҗ йовад, күүнә өмнәһүр һардго.
• Күүнә өмнәс ус, үмс асхдго.
• Харал тәвдго.
• Хоосн сав йовулдго.
• Нохачлҗ суудго.
• Үүд алхҗ зогсдго.
• Үүднә эрк деер зогсдго.
• Күүнд хар сандго.
• Авсан эс өгхлә, му йор.
• Күүкд көлән тиирҗ уульхла.
• Альхан хара зөңдән ташхла.
• Гертән кү эс орулхла.
• Һар өглго бәәхл, му йор.
• Кү даҗрхла, му йор.
• Давс көлдән ишкдго.
• Көгшн кү эс тевчхлә.
• Һазр шилврәр шавддго.
• Теңгр өөдән бу хадго.
• Аавин толһа шавтх.
• Юмн бәәхлә, эс хувалцхла.
• Зүн нүдн татхла.
Ик кезәнәһәс авн хальмг улс цер бәрлһнә авъяс хадһлҗ йовсмн. Кергән эклхин өмн хурлд одад, өдр заалһҗ авдг, хотын, хувцна цер бәрдг. Нертә номт Пүрбән Григорий эн авъясиг нег үгәр «гүүц» гиҗ темдглсмн. Негдвәр, гүүц – цер бәрх йосн (запрет, соблюдение запрета), хойрдвар, йор-йодһн (предвещание неудачи, несчастья). Гүүцл йовдл (неудача, несчастный случай), гүүцтә өдриг му йорта өдр, өлзә уга өдр (запретный, неудачливый день) гиҗ номт орчулсмн. Иим өдр керг-үүл эклҗ кедго, хүрм, нэр-наад болн нань чигн байр давулдго. Цер бәрхләрн, хальмг улс һахан мах, такан өндг, заһс болн зармиг бузр хотын тоод орулад, иддго бәәсмн. Хувцна цер – чонын, нохан болн шар аңгин арсар уйсн хувц өмсдго. Сәәһән хәәсн күүнә хувцн күн болһнд зокдго. Олн зах-хувц уйдго. Өмсх хувцн тоота болдг гиҗ йорлдг бәәсмн. Бузр һазрас хальмг улс бас цеерлдмн: «Ут хормата күн үкәрт оддго, хормаһинь шулм дахдг», «Шатсн һазрас юм авдго, шалтг хальддг».
ЦЕР
• Толһа нүцкн залу күн, күүкд күн, цуһар толһадан махла, альчур өмсх зөвтә.
• Күүкд күн үкәр ордмн биш. Зул үкәрт күрдго.
• Күүкд күн залу күүнә шалвр өмсдг зөв уга.
• Күүкд күн үсән хәәчлхлә насн-җирһл хәрдг.
• Нарн суусн хөөн толһа уһах зөв уга.
• Нарн суусн хөөн улан мах гертән орулдго.
• Нарн суусна хеөн һурвн цаһан юм һарһдго (үс, давс, һуйр).
• Цаг биш цагла һазаран ус асхдго.
• Хүрмд улан махн оддго, болһад авч одх зөвтә.
• Хо-бүрүллә гемтә күн кевтх зөв уга.
• Һарсн җилән җил болһн темдгләд бәәх зөв уга.
ЗУРҺАН ХАРШ
Мана улан залата хальмгуд урд цагт заячксн авъяс, авг-бәрц болн заң-заңшалыг үнн цеврәр хадһлҗ олзлдг билә. Көвүн өсәд ирхлә, эк-эцкнь энд-тенд хотнд эс медгддгәр, медмҗән угаһар сән күүк шинҗләд, эк-эцкиннь тохминь сурҗ, соңсч хәләҗ, шинҗлдг бәәсмн. Тегәд чигн хальмг үлгүр бәәнәлм. «Күүктә күн сун мед, көвүтә күн йовн мед» гидг.
Седкл туссн, сән-сәәхн, үүлтә, үгтә, һольшг, номһн күүкнә җил-насинь хам-хоша бәәсн улсас медҗ, авчкад, көвүнәннь җил-насинь чикднь тоолҗ, хурл орад, бичг татулад хәләлһдг бәәҗ. Тер юңгад гихлә хальмг улст зурһан харш гиһәд бәәдг. Харш бәәхлә җирһл тату болдг гидг.
Иим зурһан харш бәәдмн:
• Җил насни харш. Насни харш бәәхлә, җирһл уга болдмн.
• Цусн харш. Хойр цусн эс харһхла, күүкд уга болдмн.
• Авдрин харш. Авдртнь алтн, мөңгн
оршго.
• Бүүрин харш. Буусн бүүр му болхла,
ик му болдг.
• Хәврһин харш. Хаҗуд йовсн күн хар саната, хар ухата, му седклтә болхла, хәврһдән харшлдг.
• Зөрүд харш. Зөрлцәд өмнәснь аашсн күн заяхара хар сәкүстә болхла, зеткрин
шалтаһан хальдадг гиҗ келдг.
Тегәд кезәнә хурлд одад бичг татхла, күүкн көвүн хойр харшта болхла, ханьцдго бәәсмн.
Амбекә Боовушин цецн үг келсн бәәнә: «Дәкәд тәвсн хөвәрн толһа деер суух күн тоосн бүргсн һазр гиҗ бәәдг зөвтә, тер төләд күүнә-эврә гиҗ йилһдм биш, цуһар әдл гиҗ тоолдг. Хама, альд кииһән тәвхнь темдг уга, ямаран дала ах-дү, элгн-садн бәәв чигн йир әмн һарх цагларн ор һанц болдг эврән: кедү ик бәәх гер сән-сәәхн бәәв чигн, тер бәәшңдән кииһән тәвх угань медгдшго, тоосн бүргсн һазрнь талдан болдг. Тер төләд әмдин насндан әрүн цаһан седкл зүүҗ, өмнән һар өглһтә, килнц һарһлго, «делкә минь» гиһәд йовх кергтә. Тер хамгиг деедс йилһәд бәәдг. Юмна түрүнд эк-эцкән бурхн мет тевч, аср, хәлә, шүрүн үг бичә кел, бичә һунда. Көгшниг күндл – җирһл үзхч».
Барт белдснь Манҗин Намру